فصل یکم : اُنس با خدا
1 / 1 تشویق به اُنس با خدا
فصل یکم : اُنس با خدا1 / 1تشویق به اُنس با خداپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین پندآموز ، مرگ است و بهترین راه نما ، خِرد ، و بهترین ره توشه پرهیزگاری ، و بهترین سرگرمی ، عبادت و بهترین همدم ، خدا و بهترین سخن ، قرآن است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که خدا همدم اوست ، هرگز احساس تنهایی نمی کند ، و کسی که خدا او را عزّت بخشیده است ، هیچ گاه خوار نمی شود ، و کسی که توانگری اش از جانب خداست ، هیچ گاه نیازمند نمی شود . پس کسی که با خدا انس گیرد ، خداوند [خود] ، انیس او می شود ، بی هیچ انیسی [دیگر] .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای همدم یاد کنندگان !
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای همدم آن که همدمی ندارد !
امام علی علیه السلام در دعایی که در آن برای راه نمایی شدن ، دست به دامن خدا می شود :بار خدایا ! تو برای دوستانت همدم تر از هر همدمی ، و برای کمک به آنان که بر تو توکّل می کنند ، آماده ترینی ، و بر نهان هایشان گواهی ، و از درون هایشان آگاهی ، و اندازه بینش ها [و افکارشان] را می دانی . پس ، رازهایشان بر تو هویداست و دل هایشان به تو شیداست . اگر تنهایی ، دل تنگشان کند ، یاد تو انیس آنان می شود ، و اگر گرفتاری ها بر آنان فرو ریزد ، به تو پناه می آورند؛ چرا که می دانند زمام کارها همه در دست تو و خاستگاه آنها قضای توست .
.
ص: 452
عنه علیه السلام فی صِفَهِ المُؤمِنِ :المُؤمِنُ یَکونُ صادِقا فِی الدُّنیا ، واعِیَ القَلبِ ، حافِظَ الحُدودِ. (1) .. وَاللَّیلُ وَالنَّهارُ رَأسُ مالِهِ ، وَالجَنَّهُ مَأواهُ ، وَالقُرآنُ حَدیثُهُ ، ومُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله شَفیعُهُ ، وَاللّهُ جَلَّ ذِکرُهُ مُؤنِسُهُ . (2)
عنه علیه السلام :اِختَرتُ مِنَ التَّوراهِ اثنَتَی عَشرَهَ (3) آیَهً ، فَنَقَلتُها إلَی العَرَبِیَّهِ وأنَا أنظُرُ إلَیها فی کُلِّ یَومٍ ثَلاثَ مَرّاتٍ : ... الثّالِثَهُ : یَابنَ آدَمَ لا تَأنَس بِأَحَدٍ ما وَجَدتَنی ، فَمَتی أرَدتَنی وَجَدتَنی بارّا (4) قَریبا . (5)
عنه علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ :کُن للّهِِ مُطیعا ، وبِذِکرِهِ آنِسا ، وتَمَثَّل فی حالِ تَوَلّیکَ عَنهُ إقبالَهُ عَلَیکَ ، یَدعوکَ إلی عَفوِهِ ویَتَغَمَّدُکَ بِفَضلِهِ وأنتَ مُتَوَلٍّ إلی غَیرِهِ . (6)
.
1- .الحُدودُ : هی محارم اللّه وعقوباته التی قرنها بالذنوب (النهایه : ج 1 ص 352 «حدد») .
2- .جامع الأخبار : ص 215 ح 532 ، المواعظ العددیه : ص 63 وفیه «راعی» بدل «واعی» و «حریفه» بدل «حدیثه» .
3- .فی المصدر: «اثنی عشر»، وهو تصحیف .
4- .البَرّ : هو العطوف علی عباده ببرّه ولطفه ، والبرُّ والبارُّ بمعنی : الإحسان (النهایه : ج 1 ص 116 «برر») .
5- .المواعظ العددیه : ص 419 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 223 ، غرر الحکم : ج 4 ص 615 ح 7187 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 392 ح 6638 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 192 ح 59 .
ص: 453
امام علی علیه السلام در وصف مؤمن :مؤمن در دنیا اهل صداقت است ، دل آگاه است ، حدود [الهی] را پاس می دارد ، ... شب و روز ، سرمایه اوست و بهشت ، منزلگاهش و قرآن ، سخنش و محمّد صلی الله علیه و آله ، شفیعش و خداوند که یادش بشکوه باد ، همدمش .
امام علی علیه السلام :از تورات ، دوازده آیه برگزیدم و آنها را به زبان عربی برگرداندم ، و روزی سه بار در آنها می نگرم : « ... سوم . ای پسر آدم ! تا مرا داری ، با هیچ کس همدم مشو ؛ زیرا هر گاه مرا بخواهی ، مهربان و نزدیکم می یابی» .
امام علی علیه السلام در گفتاری از ایشان :خدای را فرمان بردار و با یاد او دمخور باش ، و آن گاه که از او روی گردانده ای ، رویکرد او را به خود ، تصوّر کن : او تو را به بخشایش خویش می خواند و در فضل خود فرو می پوشاند و تو به غیر او رو می کنی .
.
ص: 454
عنه علیه السلام :إذا رَأَیتَ اللّهَ سُبحانَهُ یُؤنِسُکَ بِذِکرِهِ فَقَد أحَبَّکَ ؛ إذا رَأَیتَ اللّهَ یُؤنِسُکَ بِخَلقِهِ ویوحِشُکَ مِن ذِکرِهِ فَقَد أبغَضَکَ . (1)
عنه علیه السلام فی دٌعاءٍ لَهُ :اللّهُمَّ إلَیکَ حَنَّت قُلوبُ المُخبِتینَ (2) ، وبِکَ أنِسَت عُقولُ العاقِلینَ . (3)
عنه علیه السلام :إلهی ، ما أضیَقَ الطَّریقَ عَلی مَن لَم تَکُن دَلیلَهُ ، وأوحَشَ المَسلَکَ عَلی مَن لَم تَکُن أنیسَهُ . (4)
الإمام الحسین علیه السلام فیما نُسِبَ إلَیهِ مِن دُعاءِ عَرَفَهَ :یا مَن أذاقَ أحِبّاءَهُ حَلاوَهَ المُؤانَسَهِ . (5)
عنه علیه السلام فیما نُسِبَ إلَیهِ مِن دُعاءِ عَرَفَهَ :أنتَ الَّذی أزَلتَ الأَغیارَ عَن قُلوبِ أحِبّائِکَ حَتّی لَم یُحِبّوا سِواکَ ولَم یَلجَؤوا إلی غَیرِکَ ، أنتَ المونِسُ لَهُم حَیثُ أوحَشَتهُمُ العَوالِمُ . (6)
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی المُناجاهِ الإِنجیلِیَّهِ :یا مَن آنَسَ العارِفینَ بِطیبِ مُناجاتِهِ ، وألبَسَ الخاطِئینَ (7) ثَوبَ مُوالاتِهِ . (8)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 131 ح 4040 و 4041 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 135 ح 3070 و 3071 .
2- .مُخبِتا : أی خاشعا مطیعا (النهایه : ج 2 ص 4 «خبت») .
3- .بحار الأنوار : ج 87 ص 242 ح 51 نقلاً عن مصباح السیّد ابن الباقی .
4- .المزار الکبیر : ص 150 ، المزار للشهید الأوّل : ص 270 کلاهما عن میثم ، بحار الأنوار : ج 100 ص 449 ح 26 ؛ دستور معالم الحکم : ص 139 عن عبد اللّه الأسدی ، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 347 ح 986 نحوه .
5- .الإقبال (دار الکتب الإسلامیّه) : ص 349 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 226 .
6- .الإقبال (دار الکتب الإسلامیّه) : ص 349 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 226 .
7- .فی المصدر : «الخائطین» ، وهو تصحیف، وفی الصحیفه السجّادیّه الجامعه ص 441 : «الخائفین» .
8- .بحار الأنوار : ج 94 ص 157 ح 22 .
ص: 455
امام علی علیه السلام :هر گاه دیدی که خدای سبحان ، تو را با یاد خویش همدم ساخته ، بی گمان ، تو را دوست داشته است و هر گاه دیدی تو را با خلق خویش همدم ساخته و از یاد خودش بیگانه ساخته ، بی گمان ، تو را دشمن می دارد .
امام علی علیه السلام در دعایی از ایشان :بار خدایا ! دل های دلارامان ، شیفته توست و خِردهای خردمندان ، همدم تو .
امام علی علیه السلام :معبود من ! چه تنگ است راه بر کسی که تو راه نمایش نباشی ، و چه دلگیر است مسیر برای کسی که تو همدم او نباشی !
امام حسین علیه السلام در دعای عرفه منسوب به ایشان :ای آن که شیرینی همدمی را به دوستانش چشانید !
امام حسین علیه السلام در دعای عرفه منسوب به ایشان :تو آنی که اغیار را از دل های عاشقانت برون بردی تا جز تو را دوست ندارند و به غیر تو پناه نیاورند . آن گاه که در همه دنیا احساس تنهایی کنند ، تو مونس آنانی .
امام زین العابدین علیه السلام در مناجات اِنجیلیه :ای آن که عارفان را به لذّت مناجاتش خو داده و جامه دوستی اش را بر گنهکاران ، پوشانده است !
.
ص: 456
عنه علیه السلام فی دُعاءِ أبی حَمزَهَ الثُّمالِیِّ :إلهی ... اِرحَم فی هذِهِ الدُّنیا غُربَتی ، وعِندَ المَوتِ کُربَتی ... حَتّی لا أستَأنِسَ بِغَیرِکَ ، یا سَیِّدی إن وَکَلتَنی (1) إلی نَفسی هَلَکتُ . (2)
عنه علیه السلام فِی المُناجاهِ الخَمسَ عَشرَهَ :إلهی مَن ذَا الَّذی ذاقَ حَلاوَهَ مَحَبَّتِکَ فَرامَ مِنکَ بَدَلاً ، ومَن ذَا الَّذی أنِسَ بِقُربِکَ فَابتَغی عَنکَ حِوَلاً (3) ، إلهی فَاجعَلنا مِمَّنِ اصطَفَیتَهُ لِقُربِکَ ووِلایَتِکَ . (4)
عنه علیه السلام فِی المُناجاهِ الخَمسَ عَشرَهَ :إلهی ... أستَغفِرُکَ مِن کُلِّ لَذَّهٍ بِغَیرِ ذِکرِکَ ، ومِن کُلِّ راحَهٍ بِغَیرِ اُنسِکَ ، ومِن کُلِّ سُرورٍ بِغَیرِ قُربِکَ ، ومِن کُلِّ شُغُلٍ بِغَیرِ طاعَتِکَ . (5)
عنه علیه السلام فِی المُناجاهِ الإِنجیلِیَّهِ :اللّهُمَّ اجعَلنی مِنَ الَّذینَ ... آنَستَ نُفوسَهُم بِمَعرِفَتِکَ . (6)
عنه علیه السلام مِمّا کانَ یَدعو بِهِ فی بَعضِ نَوافِلِ یَومِ الجُمُعَهِ :اللّهُمَّ أنتَ آنَسُ الآنِسینَ لِأَوِدّائِکَ. (7) .. إذا أوحَشَتنِی الغُربَهُ آنَسَنی ذِکرُکَ . (8)
الإمام الصادق علیه السلام مِن دُعائِهِ عِندَ الصَّباحِ :اللّهُمَّ ... وأنتَ آنَسُ الآنِسینَ لِأَولِیائِکَ ، وأحری بِکِفایَهِ المُتَوَکِّلِ عَلَیکَ ، وأولی بِنَصرِ الواثِقِ بِکَ ، وأحَقُّ بِرِعایَهِ المُنقَطِعِ إلَیکَ ، سِرّی لَکَ مَکشوفٌ وأنَا إلَیکَ مَلهوفٌ ، وأنَا عاجِزٌ وأنتَ قَدیرٌ ، وأنَا صَغیرٌ وأنتَ کَبیرٌ ، وأنَا ضَعیفٌ وأنتَ قَوِیٌّ ، وأنَا فَقیرٌ وأنتَ غَنِیٌّ ، إذا أوحَشَتنِی الغُربَهُ آنَسَنی ذِکرُکَ . (9)
.
1- .وَکَلتُ أمری إلیه : أی ألجأته إلیه واعتمدت فیه علیه (النهایه : ج 5 ص 221 «وکل») .
2- .مصباح المتهجّد : ص 593 ح 691 ، الإقبال : ج 1 ص 169 ، المصباح للکفعمی : ص 793 کلّها عن أبی حمزه الثمالی ، البلد الأمین : ص 211 ، بحار الأنوار :ج 98 ص 90 ح 2 .
3- .التَحوُّلُ : التَنقّلُ من موضع إلی موضع ، والاسم : الحِوَلُ (الصحاح : ج 4 ص 1680 «حول») .
4- .بحار الأنوار : ج 94 ص 148 .
5- .بحار الأنوار : ج 94 ص 151 .
6- .بحار الأنوار : ج 94 ص 156 ح 22 .
7- .الوُدُّ : المحبّه ، وَدَدتُ الرجل أوُدّه : إذا أحببته (النهایه : ج 5 ص 165 «ودد») .
8- .مصباح المتهجّد : ص 355 ح 473 ، جمال الاُسبوع : ص 237 ، البلد الأمین : ص 385 عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه «لأولیائک» بدل «لأودّائک» ، بحار الأنوار : ج 90 ص 6 ح 1 .
9- .مهج الدعوات : ص 227 عن الربیع ، بحار الأنوار : ج 94 ص 277 ح 1 .
ص: 457
امام زین العابدین علیه السلام در دعای ابو حمزه ثمالی :معبود من ! ... در این دنیا بر غربت من و در هنگام مرگ ، بر اندوه من رحم آور ... تا با غیر تو اُنس نگیرم . آقای من ! اگر مرا به خویشتن وا گذاری ، تباه می شوم .
امام زین العابدین علیه السلام در مناجات های پانزده گانه :معبود من ! کیست که شیرینی محبّت تو را چشید و دیگری را به جای تو گزید؟ ! و کیست که به مقام قرب تو اُنس گرفت و جایی دیگر جُست؟ ! معبود من ! پس مرا از کسانی قرار ده که آنان را برای قرب و دوستی خودت برگزیدی .
امام زین العابدین علیه السلام در مناجات های پانزده گانه :معبود من ! ... از هر لذّتی به غیر یاد تو ، و از هر آرامشی به غیر اُنس با تو ، و از هر شادی ای به غیر قُرب تو ، و از هر سرگرمی ای به غیر طاعت تو ، از تو آمرزش می خواهم .
امام زین العابدین علیه السلام در مناجات اِنجیلیه :بار خدایا ! مرا از کسانی قرار ده که ... جان هایشان را به شناخت خود ، مأنوس گردانیده ای.
امام زین العابدین علیه السلام از دعایی که در برخی نافله های روز جمعه می خواند :بار خدایا ! تو برای دوستانت ، همدم ترینِ همدمانی . ... هر گاه هراسِ غربت ، مرا فرا گیرد ، یادِ تو ، مونس من می شود .
امام صادق علیه السلام از دعای ایشان در صبحگاهان :بار خدایا! ... تو برای دوستانت همدم ترینِ همدمانی ، و برای کارسازیِ آن که بر تو توکّل می کند ، سزاوارترینی ، و برای یاری دادن به آن که بر تو تکیه می کند ، بهترینی و برای حمایت از آن که به تو رو می آورد ، برحق ترینی . راز من بر تو هویداست و من به تو مشتاقم . من ناتوانم و تو توانایی . من کوچکم و تو بزرگی . من ضعیفم و تو نیرومندی . من درویشم و تو بی نیازی . هر گاه غربت و تنهایی ، دل تنگم کند ، یاد تو مونس من می شود .
.
ص: 458
عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ فی یَومِ عَرَفَهَ :یا خَیرَ مَن آنَستُ بِهِ وَحدَتی وناجَیتُهُ بِسِرّی . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ مَعرِفَهَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ آنِسٌ مِن کُلِّ وَحشَهٍ ، وصاحِبٌ مِن کُلِّ وَحدَهٍ ، ونورٌ مِن کُلِّ ظُلمَهٍ ، وقُوَّهٌ مِن کُلِّ ضَعفٍ ، وشِفاءٌ مِن کُلِّ سُقمٍ . (2)
عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِعَبدِ اللّهِ بنِ جُندَبٍ :یا عَبدَ اللّهِ ، لَقَد نَصَبَ إبلیسُ حَبائِلَهُ فی دارِ الغُرورِ فَما یَقصِدُ فیها إلّا أولِیاءَنا ، ولَقَد جَلَّتِ الآخِرَهُ فی أعیُنِهِم حَتّی ما یُریدونَ بِها بَدَلاً . ثُمَّ قالَ : آهِ آهِ عَلی قُلوبٍ حُشِیَت نورا ، وإنَّما کانَتِ الدُّنیا عِندَهُم بِمَنزِلَهِ الشُّجاعِ (3) الأَرقَمِ (4) ، وَالعَدُوِّ الأَعجَمِ ، أنِسوا بِاللّهِ وَاستَوحَشوا مِمّا بِهِ استَأنَسَ المُترَفونَ ، اُولئِکَ أولِیائی حَقّا ، وبِهِم تُکشَفُ کُلُّ فِتنَهٍ وتُرفَعُ کُلُّ بَلِیَّهٍ . (5)
الإمام الهادی علیه السلام :یا نُورَ النّورِ ، یا مُدَبِّرَ الاُمورِ ، یا مُجرِیَ البُحورِ ، یا باعِثَ مَن فِی القُبورِ ، یا کَهفی حینَ تُعیینِی المَذاهِبُ ، وکَنزی حینَ تُعجِزُنِی المَکاسِبُ ، ومونِسی حینَ تَجفونِی الأَباعِدُ ، وتَمَلُّنِی الأَقارِبُ . (6)
.
1- .الإقبال : ج 2 ص 141 عن سلمه بن الأکوع ، بحار الأنوار : ج 98 ص 256 .
2- .الکافی : ج 8 ص 247 ح 347 عن جمیل بن درّاج .
3- .الشُّجاعُ : الحیّه الذّکر (النهایه : ج 2 ص 447 «شجع») .
4- .الأرقمُ : أی الحیّه التی علی ظهرها رقم ، أی نقش (النهایه : ج 2 ص 254 «رقم») .
5- .تحف العقول : ص 301 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 279 ح 1 .
6- .مصباح المتهجّد : ص 800 ح 861 ، الإقبال : ج 3 ص 188 کلاهما عن أبی موسی ، بحار الأنوار : ج 98 ص 382 ح 2 .
ص: 459
امام صادق علیه السلام از دعای ایشان در روز عرفه :ای بهترین کسی که در تنهایی ام با او همدم شدم و رازم را با او در میان نهادم !
امام صادق علیه السلام :شناخت خداوند عز و جل ، دلارام هر دل تنگی ای ، و یار هر تنهایی ای ، و روشنایی هر تاریکی ای ، و نیروبخش هر ناتوانی ای و شفای هر بیماری ای است .
امام صادق علیه السلام در توصیه های ایشان به عبد اللّه بن جندب :ای عبد اللّه ! ابلیس ، دام های خود را در این سرای فریب نهاده است و مقصودش از آن ، کسی جز دوستان ما نیست ؛ ولی آخرت در نگاه دوستان ما ، چنان شکوهمند است که هیچ چیزی را با آن عوض نمی کنند . بَه بَه از آن دل های انباشته از نور ! دنیا در نظرشان ، چون مارِ پیسه است و دشمنِ بی زبان [ درنده خو] . با خدا دمخورند و از آنچه خوش گذرانان بِدان دل شادند ، گریزان اند . اینان اند دوستان راستین من . به خاطر آنان ، هر فتنه ای برطرف می شود و هر بلایی رفع می گردد .
امام هادی علیه السلام :ای روشنای روشنایی ها ! ای گرداننده کارها ! ای روان کننده دریاها [و آب ها] ! ای زنده کننده هر آن که در گورهاست ! ای پناه من در آن گاه که راه ها به رویم بسته می شوند ، و ای گنج من در آن گاه که در کسب و کار ، فرو می مانم ، و ای مونس من در آن گاه که بیگانگان از من دوری می کنند و نزدیکان از من خسته می شوند !
.
ص: 460
مسکّن الفؤاد :فی أخبارِ داودَ علیه السلام : یا داودُ ، أبلِغ أهلَ أرضی : أنّی حَبیبُ مَن أحَبَّنی ، وجَلیسُ مَن جالَسَنی ، ومُؤنِسٌ لِمَن أنِسَ بِذِکری ، وصاحِبٌ لِمَن صاحَبَنی ، ومُختارٌ لِمَنِ اختارَنی ، ومُطیعٌ لِمَن أطاعَنی ، ما أحَبَّنی أحَدٌ أعلَمُ ذلِکَ یَقینا مِن قَلبِهِ إلّا قَبِلتُهُ لِنَفسی وأحبَبتُهُ حُبّا لا یَتَقَدَّمُهُ أحَدٌ مِن خَلقی ، مَن طَلَبَنی بِالحَقِّ وَجَدَنی ، ومَن طَلَبَ غَیری لَم یَجِدنی . فَارفُضوا یا أهلَ الأَرضِ ما أنتُم عَلَیهِ مِن غُرورِها ، وهَلُمّوا إلی کَرامَتی ومُصاحَبَتی ومُجالَسَتی ومُؤانَسَتی ، وَأْنَسوا بی (1) اُؤانِسکُم ، واُسارِع إلی مَحَبَّتِکُم . (2)
بحار الأنوار مِن دُعاءٍ لِیوشَع بنِ نونٍ علیه السلام :إلهی ، ما أضیَقَ الطّریقَ عَلی مَن لَم تَکُن أنتَ أنیسَهُ . (3)
1 / 2موجِباتُ الاُنسِ بِاللّه عزّوجلِّأ ذِکرُ اللّهِ عز و جلرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ «لا إلهَ إلَا اللّهُ» اُنسُ المُؤمِنِ فی حَیاتِهِ ، وعِندَ مَوتِهِ ، وحینَ یُبعَثُ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :الذِّکرُ مِفتاحُ الاُنسِ . (5)
.
1- .فی بحار الأنوار : «وآنسونی» .
2- .مسکّن الفؤاد : ص 27 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 26 ح 28 .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 93 ح 8 نقلا عن خطّ الشهید .
4- .ثواب الأعمال : ص 16 ح 3 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، الدعوات : ص 254 ح 719 ، بحار الأنوار : ج 81 ص 235 ح 13 .
5- .غرر الحکم : ج 4 ص 145 ح 541 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 40 ح 886 .
ص: 461
1 / 2 عوامل انس با خدا
الف - یاد خدا
مسکّن الفؤاد :در خبرهای داوود علیه السلام آمده است [که خدا به وی وحی فرمود] : «ای داوود ! به اهل زمینم برسان که: من دوست آنم که دوستم بدارد ، و همنشین آنم که همنشین من باشد ، و مونس کسی هستم که با یاد من انس گیرد ، و یار کسی هستم که یار من باشد ، و برگزیننده کسی هستم که مرا برگزیند ، و فرمان بُردار کسی هستم که فرمان بردار من باشد . هر کس مرا دوست بدارد و این را از قلب او به یقین بدانم ، او را برای خودم می پذیرم و چنان دوستش می دارم که پیش از او هیچ یک از آفریدگانم را دوست نداشته ام . هر کس به راستی مرا بجوید ، مرا می یابد و هر کس جز مرا بجوید ، مرا نمی یابد . پس ای زمینیان این دنیای پوچ [و باطل] را بگذارید و به سوی کرامت و دوستی من و همنشینی و همدمی با من بیایید ، و به من خو بگیرید تا با شما خو بگیرم و به سوی دوستی شما بشتابم» .
بحار الأنوار در بیان دعایی از یوشع بن نون علیه السلام :معبودا ! چه تنگ است راه بر کسی که تو همدم او نباشی !
1 / 2عوامل انس با خداالف یاد خداپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ذکر «لا إله إلّا اللّه » ، در زندگی مؤمن و هنگام مرگش و به گاه برانگیخته شدنش همدم اوست .
امام علی علیه السلام :ذکر ، کلیدِ اُنس است .
.
ص: 462
عنه علیه السلام :ذاکِرُ اللّهِ مُؤانِسُهُ . (1)
عنه علیه السلام :ذِکرُ اللّهِ یُنیرُ البَصائِرَ ، ویونِسُ الضَّمائِرَ . (2)
عدّه الداعی :فی بَعضِ الأَحادیثِ القُدسِیَّهِ : أیُّما عَبدٍ اطَّلَعتُ عَلی قَلبِهِ ، فَرَأَیتُ الغالِبَ عَلَیهِ التَّمسُّکَ بِذِکری ، تَوَلَّیتُ سِیاسَتَهُ وکُنتُ جَلیسَهُ ومُحادِثَهُ وأنیسَهُ . (3)
ب التَّباعُدُ عَنِ النَّفسِعوالی اللآلی :رُوِیَ فی بَعضِ الأَخبارِ أنَّهُ دَخَلَ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ اسمُهُ مُجاشِعٌ فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ... کَیفَ الطَّریقُ إلی قُربِ الحَقِّ ؟ قالَ : التَّباعُدُ عَنِ النَّفسِ ، فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، فَکَیفَ الطَّریقُ إلی اُنسِ الحَقِّ ؟ قالَ : الوَحشَهُ مِنَ النَّفسِ . (4)
ج اِعتِزالُ أهلِ الدُّنیاالإمام علیّ علیه السلام :مَنِ انفَرَدَ عَنِ النّاسِ ، أنِسَ بِاللّهِ سُبحانَهُ . (5)
عنه علیه السلام :کَیفَ یَأنَسُ بِاللّهِ مَن لا یَستَوحِشُ مِنَ الخَلقِ ؟ (6)
الإمام الکاظم علیه السلام :یا هِشامُ ، الصَّبرُ عَلَی الوَحدَهِ عَلامَهُ قُوَّهِ العَقلِ ، فَمَن عَقَلَ عَنِ اللّهِ اعتَزَلَ أهلَ الدُّنیا وَالرّاغِبینَ فیها ، ورَغِبَ فیما عِندَ اللّهِ ، وکانَ اللّهُ اُنسَهُ فِی الوَحشَهِ ، وصاحِبَهُ فِی الوَحدَهِ ، وغِناهُ فِی العَیلَهِ (7) ، ومُعِزَّهُ مِن غَیرِ عَشیرَهٍ . (8)
.
1- .غرر الحکم : ج 4 ص 28 ح 5160 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 256 ح 4741 .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 29 ح 5167 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 255 ح 4720 .
3- .عدّه الداعی : ص 235 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 162 ح 42 .
4- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 246 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 72 ح 23 .
5- .غرر الحکم : ج 5 ص 338 ح 8644 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 440 ح 7647 .
6- .غرر الحکم : ج 4 ص 566 ح 7003 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 383 ح 6475 .
7- .عال یَعیلُ عَیلَهً ، إذا افتقر (النهایه : ج 3 ص 330 «عیل») .
8- .الکافی : ج 1 ص 17 ح 12 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 34 کلاهما عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 387 ، عده الدّاعی : ص 219 ، بحار الأنوار : ج 78ص 301 ح 1 .
ص: 463
ب - دور شدن از خود
ج - کناره گرفتن از اهل دنیا
امام علی علیه السلام :یاد کننده خدا ، همدم اوست .
امام علی علیه السلام :یاد خدا ، بینش ها را روشنایی و درون ها را آرامش می بخشد .
عدّه الداعی :در حدیثی قدسی آمده است: «هر بنده ای که بر دلش بنگرم و چنگ زدن به یادم را بر آن چیره ببینم ، تربیت او را خود بر عهده می گیرم و همنشین و هم سخن و همدم او خواهم بود» .
ب دور شدن از خودعوالی اللآلی :در برخی احادیث ، آمده است که مردی به نام مُجاشع ، بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد و گفت : ای پیامبر خدا! ... راه نزدیک شدن به حق (خدا) چگونه است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «دور شدن از خود» . گفت : ای پیامبر خدا! راه خو گرفتن با حق (خدا) چگونه است؟ فرمود: «رمیدن از خود» .
ج کناره گرفتن از اهل دنیاامام علی علیه السلام :هر کس از مردمْ کناره گرفت ، با خدای سبحان ، خو گرفت .
امام علی علیه السلام :آن که از خلق نمی گریزد ، چگونه با خدا خو بگیرد ؟!
امام کاظم علیه السلام :ای هشام ! شکیبایی بر تنهایی ، نشانه نیرومندی خِرد است . پس آن که خدا را بشناسد ، از اهل دنیا و دنیاخواهان کناره می گیرد و به آنچه نزد خداست ، راغب می گردد و خدا همدم بی کسی او می شود و یار تنهاییِ او و بی نیاز کننده نیازمندیِ او می شود و بی ایل و تبار ، عزّتش می بخشد .
.
ص: 464
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ أوحی إلی نَبِیٍّ مِن أنبِیاءِ بَنی إسرائیلَ : إن أحبَبتَ أن تَلقانی غَدا فی حَظیرَهِ (1) القُدسِ ، فَکُن فِی الدُّنیا وَحیدا غَریبا مَهموما مَحزونا ، مُستَوحِشا مِنَ النّاسِ ، بِمَنزِلَهِ الطَّیرِ الواحِدِ ، الَّذی یَطیرُ فِی أرضِ القِفارِ ، ویَأکُلُ مِن رُؤوسِ الأَشجارِ ، ویَشرَبُ مِن ماءِ العُیونِ ، فَإِذا کانَ اللَّیلُ أوی وَحدَهُ ولَم یَأوِ مَعَ الطُّیورِ ، استَأنَسَ بِرَبِّهِ وَاستَوحَشَ مِنَ الطُّیورِ . (2)
الإمام العسکری علیه السلام :مَن أنِسَ بِاللّهِ استَوحَشَ مِنَ النّاسِ ، وعَلامَهُ الاُنسِ بِاللّهِ الوَحشَهُ مِنَ النّاسِ . (3)
د الدُّعاءُرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعائِهِ :اللّهُمَّ اجعَلنا مَشغولینَ بِأَمرِکَ ، آمِنینَ بِوَعدِکَ ، آیِسینَ مِن خَلقِکَ ، آنِسینَ بِکَ ، مُستَوحِشینَ مِن غَیرِکَ ، راضینَ بِقَضائِکَ ، صابِرینَ عَلی بَلائِکَ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :اللّهُمَّ ... کُن لی أنیسا مِن کُلِّ وَحشَهٍ ، وَاعصِمنی مِن کُلِّ هَلَکَهٍ . (5)
.
1- .حظیره القُدس : أی الجنّه (مجمع البحرین : ج 1 ص 424 «حظر») .
2- .الأمالی للصدوق : ص 265 ح 284 عن یونس بن ظبیان ، مشکاه الأنوار : ص 449 ح 1508 ولیس فیه «الواحد» ، قصص الأنبیاء للراوندی : ص 280 ح 373 ، روضه الواعظین : ص 474 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 108 ح 1 .
3- .عدّه الداعی : ص 194 ، أعلام الدین : ص 313 ، نزهه الناظر : ص 224 ح 515 ولیس فیه ذیله ، بحار الأنوار : ج 78 ص 379 ح 4 .
4- .جامع الأخبار : ص 364 ح 1013 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 360 ح 16 .
5- .مهج الدعوات : ص 152 و143 کلاهما عن ابن عبّاس ، بحار الأنوار : ج 95 ص 252 ح 32 .
ص: 465
د - دعا
امام صادق علیه السلام :خداوند عز و جل به پیامبری از پیامبران بنی اسرائیل ، وحی فرمود که : «اگر دوست داری فردا[ی قیامت] مرا در فردوسِ برین دیدار کنی ، در دنیا تنها و بی کس و غمناک و اندوهگین و از مردم ، گریزان باش ، همچون پرنده تنهایی که در بیابان ، پرواز می کند و از میوه های درختان می خورد و از آب چشمه ساران می نوشد و چون شب می شود ، تنها و نه با دیگر پرندگان ، به آشیانه ای پناه می برد ؛ همان که با پروردگار خویش دمخور می شود و از دیگر مرغان می گریزد .
امام عسکری علیه السلام :هر که با خدا خو گرفت ، از مردم ، گریزان شد . نشانه خوگیری با خدا ، گریختن از مردم است .
د دعاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای خود :بار خدایا ! ما را به کار خودت سرگرم ، و به وعده ات دل گرم ، و از خَلقت نومید ، و با خودت دمخور ، و از غیر خود ، گریزان ، و به قضایت خرسند ، و بر بلایت شکیبا ساز .
امام علی علیه السلام :بار خدایا ! ... همدم تنهایی من باش و از هر نابودی ای ، نگاهم بدار .
.
ص: 466
عنه علیه السلام :یا أنیسَ کُلِّ غَریبٍ ، آنِس فِی القَبرِ غُربتی ، ویا ثانِیَ کُلِّ وَحیدٍ ، ارحَم فِی القَبرِ وَحدَتی . (1)
عنه علیه السلام فی دُعائِهِ :اللّهُمَّ ... کُن لی فی کُلِّ وَحشَهٍ أنیسا ، وفی کُلِّ جَزَعٍ حِصنا . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام یَقولُ وهُوَ ساجِدٌ : اِرحَم ذُلّی بَینَ یَدَیکَ ، وتَضَرُّعی إلَیکَ ، ووَحشَتی مِنَ النّاسِ ، وآنِسنی (3) بِکَ یا کَریمُ . (4)
الإمام الحسن علیه السلام :یا مَن إلَیهِ یَفِرُّ الهارِبونَ ، وبِهِ یَستَأنِسُ المُستَوحِشونَ ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وَاجعَل اُنسی بِکَ فَقَد ضاقَت عَنّی بِلادُکَ ، وَاجعَل تَوَکُّلی عَلَیکَ فَقَد مالَ عَلَیَّ أعداؤُکَ . (5)
الإمام زین العابدین علیه السلام فی دُعائِهِ إذا حَزَنَهُ أمرٌ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ... وألبِس قَلبِی الوَحشَهَ مِن شِرارِ خَلقِکَ ، وهَب لِیَ الاُنسَ بِکَ وبِأَولِیائِکَ وأهلِ طاعَتِکَ، ولا تَجعَل لِفاجِرٍ ولا کافِرٍ عَلَیَّ مِنَّهً، ولا لَهُ عِندی یَدا، ولا بی إلَیهِم حاجَهً، بَلِ اجعَل سُکونَ قَلبی واُنسَ نَفسی وَاستِغنائی وکِفایَتی بِکَ وبِخِیارِ خَلقِکَ. (6)
.
1- .المصباح للکفعمی : ص 497 ، البلد الأمین : ص 318 کلاهما عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 94 ص 108 ح 14 ؛ دستور معالم الحکم :ص 140 عن عبد اللّه الأسدی وفیه «وحشتی» بدل «غربتی» .
2- .مهج الدعوات : ص 167 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 265 ح 33 .
3- .فی جمیع المصادر : «واُنسی» بدل «وآنسنی» .
4- .الکافی : ج 3 ص 327 ح 21 ، فقه الرضا : ص 141 ، المصباح للکفعمی : ص 80 ، البلدالأمین : ص 294 وفیه «العالم» بدل «الناس» ،بحار الأنوار : ج 86 ص 229 ح 51 وراجع : تهذیب الأحکام : ج 5 ص 277 ح 946 ومصباح المتهجّد : ص 706 .
5- .مهج الدعوات : ص 181 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 408 ح 40 .
6- .الصحیفه السجّادیّه : ص 91 الدعاء 21 ، مهج الدعوات : ص 40 عن الإمام الکاظم علیه السلام نحوه ولیس فیه ذیله من «بل اجعل» ، بحار الأنوار : ج 94 ص 334ح5 .
ص: 467
امام علی علیه السلام :ای انیس هر بی کسی ! انیس بی کسیِ من در قبر باش و ای دومینِ هر تنهایی! به تنهایی من در قبر رحم فرما .
امام علی علیه السلام در دعای خود :بار خدایا ! ... در هر بی کسی ای ، همدم من باش و به گاهِ هر بی تابی ای ، نگهدارم .
امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علیه السلام در سجده می فرمود : «بر خواری ام در پیشگاهت و زاری ام به درگاهت و تنهایی ام در میان مردم ، رحم آور ، و مرا با خودت مأنوس بدار ، ای کریم!» .
امام حسن علیه السلام :ای کسی که گریزندگان ، به سویش می گریزند و تنهایان ، با او اُنس می گیرند ! بر محمّد و خاندان او درود فرست ، و اُنس مرا با خودت قرار ده که سرزمین هایت بر من تنگ آمده اند ، و توکّل مرا بر خودت قرار ده که دشمنانت بر ضدّم برخاسته اند .
امام زین العابدین علیه السلام در دعای ایشان ، هنگامی که چیزی اندوهناکش می ساخت :بار خدایا ! بر محمّد و خاندان او درود فرست ... و جامه گریز از نابه کاران خَلقت را بر قامت دلم بپوشان ، و اُنس با خودت و دوستانت و فرمان بردارانت را به من ارزانی دار و مرا زیر بار منّت و وامدار احسان هیچ گنهکار و کافری قرار مده و هرگز به آنان نیازمندم مگردان ؛ بلکه آرامش دل و آسایش جان و بی نیازی و کارسازی ام را به خودت و به نیکان خَلقت ، منحصر گردان .
.
ص: 468
عنه علیه السلام :یا اُنسَ کُلِّ غَریبٍ مُفرَدٍ ، آنِس فِی القَبرِ وَحشَتی ، ویا ثانِیَ کُلِّ وَحیدٍ ، ارحَم فِی الثَّری طولَ وَحدَتی . (1)
عنه علیه السلام فی دُعائِهِ لِنَفسِهِ وخاصَّتِهِ :اللّهُمَّ أغنِنا عَن هِبَهِ الوَهّابینَ بِهِبَتِکَ ، وَاکفِنا وَحشَهَ القاطِعینَ بِصِلَتِکَ ، حَتّی لا نَرغَبَ إلی أحَدٍ مَعَ بَذلِکَ ، ولا نَستَوحِشَ مِن أحَدٍ مَعَ فَضلِکَ . (2)
عنه علیه السلام :اللّهُمَّ اقذِف فی قُلوبِ عِبادِکَ مَحَبَّتی ، وضَمِّنِ السَّماواتِ وَالأَرضَ رِزقی ، وألقِ الرُّعبَ فی قُلوبِ أعدائِکَ مِنّی ، وآنِسنی بِرَحمَتِکَ ، وأتمِم عَلَیَّ نِعمَتَکَ ، وَاجعَلها مَوصولَهً بِکَرامَتِکَ إیّایَ . (3)
عنه علیه السلام فی مُناجاهِ الذّاکِرینَ :إلهی فَأَلهِمنا ذِکرَکَ فِی الخَلاَ وَالمَلاَ (4) ، وَاللَّیلِ وَالنَّهارِ ، وَالإِعلانِ وَالإِسرارِ ، وفِی السَّرّاءِ وَالضَّرّاءِ ، وآنِسنا بِالذِّکرِ الخَفِیِّ . (5)
عنه علیه السلام فی مُناجاهٍ تُعرَفُ بِالصُّغری :فَنَسأَ لُکَ أن تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وأن تَصِلَ خَوفَنا بِأَمنِکَ ، ووَحشَتَنا بِاُنسِکَ ، ووَحدَتَنا بِصُحبَتِکَ ، وفَناءَنا بِبَقائِکَ ، وذُلَّنا بِعِزِّکَ . (6)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن یَخرُج فی سَفَرٍ وَحدَهُ فَلیَقُل: ما شاءَ اللّهُ لا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ، اللّهُمَّ آنِس وَحشَتی ، وأعِنّی عَلی وَحدَتی ، وأدِّ غَیبَتی . (7)
.
1- .بحار الأنوار : ج 94 ص 168 ح 22 نقلاً عن کتاب أنیس العابدین .
2- .الصحیفه السجّادیّه : ص 35 الدعاء 5 .
3- .بحار الأنوار : ج 95 ص 298 ح 17 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی .
4- .المَلاَ : الجَمَاعَه ، الخَلْق (الصحاح : ج 1 ص 73 «ملأ») .
5- .بحار الأنوار : ج 94 ص 151 نقلاً عن بعض کتب الأصحاب .
6- .بحار الأنوار : ج 94 ص 125 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی .
7- .الکافی : ج 4 ص 288 ح 4 عن عیسی بن عبد اللّه ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 276 ح 2431 ، المحاسن : ج 2 ص 98 ح 1256 کلاهما عن سلیمان بن جعفر عن الإمام الکاظم علیه السلام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 551 ح 1901 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 76 ص 228 ح 4 .
ص: 469
امام زین العابدین علیه السلام :ای انیس هر بی کس تنهایی ! انیس تنهایی من در قبر باش . ای دومینِ هر یکّه ای! بر تنهایی درازمدّت من در زیر خاک ، رحم فرما .
امام زین العابدین علیه السلام از دعای ایشان در حقّ خود و دوستانش :بار خدایا ! با دَهِش خویش ، ما را از دَهِش دَهِشگران ، بی نیاز گردان ، و با پیوند خودت ، تنهاییِ ناشی از پیوندگسلان را برایمان جبران کن تا با دَهِش تو دیگر به کسی رو نیاوریم ، و در پرتو فضل تو از هیچ کس نهراسیم .
امام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا ! مِهر مرا در دل های بندگانت بیفکن ، و آسمان ها و زمین را ضامن روزیِ من گردان ، و در دل های دشمنانت از جانب من هراس انداز، و مرا با رحمتت مأنوس ساز ، و نعمتت را بر من تمام کن ، و آن را به کرامتت با من پیوند بزن .
امام زین العابدین علیه السلام در مناجاتِ یاد کنندگان :معبودا ! یاد و نام خودت را در تنهایی و در جمع ، و در شب و روز ، و در آشکار و نهان ، و در خوشی و ناخوشی ، به من الهام فرما و ما را با یاد پنهان ، دمخور دار .
امام زین العابدین علیه السلام در مناجات معروف به مناجات صُغرا (کوچک) :از تو درخواست می کنیم که بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستی و ترس ما را به امنیت خودت ، و دل تنگی مان را به اُنس خودت ، و تنهایی مان را به همراهی خودت ، و نابودی مان را به جاودانگی خودت ، و خواری مان را به عزّتت پیوند زنی .
امام صادق علیه السلام :هر کس تنها به سفری می رود ، بگوید : «آنچه خدا خواهد . هیچ نیرویی نیست ، مگر از سوی خدا . بار خدایا ! هراس تنهاییِ مرا به آرامش تبدیل کن ، و در تنهایی ام کمکم فرما ، و مرا سالم باز گردان» .
.
ص: 470
الإمام الکاظم علیه السلام :مَن باتَ فی بَیتٍ وَحدَهُ ، أو فی دارٍ أو فی قَریَهٍ وَحدَهُ ، فَلیَقُل : اللّهُمَّ آنِس وَحشَتی ، وأعِنّی عَلی وَحدَتی . (1)
.
1- .المحاسن : ج 2 ص 119 ح 1325 ، الأمان : ص 138 کلاهما عن الجعفری ، الکافی : ج 2 ص 573 ح 13 من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 76 ص 201 ح 18 .
ص: 471
امام کاظم علیه السلام :هر کس شب را در اتاقی یا سرایی یا روستایی تنها بود ، بگوید : «بار خدایا ! هراس مرا به آرامشْ بَدَل ساز ، و در تنهایی ام کمکم کن» .
.
ص: 472
الفصل الثّانی : الاُنس بالناس2 / 1الحَثُّ عَلَی الاُنسِالإمام الصادق علیه السلام :المُؤمِنُ آنِسُ الاُنسِ ، جَیِّدُ الجِنسِ ، مِن طینَتِنا أهلَ البَیتِ . (1)
عیون اخبار الرضا علیه السلام عن یاسر الخادم :کانَ الرِّضا علیه السلام إذا کانَ خَلا جَمَعَ حَشَمَهُ (2) کُلَّهُم عِندَهُ ، الصَّغیرَ وَالکَبیرَ ، فَیُحَدِّثُهُم ویَأنَسُ بِهِم ویُؤنِسُهُم . (3)
2 / 2مُؤانَسَهُ الأَحیاءِ وَالأَمواتِالکافی عن حبّه العرنی :خَرَجتُ مَعَ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام إلَی الظَّهرِ (4) ، فَوَقَفَ بِوادِی السَّلامِ کَأَنَّهُ مُخاطِبٌ لِأَقوامٍ ، فَقُمتُ بِقِیامِهِ حَتّی أعیَیتُ ، ثُمَّ جَلَستُ حَتّی مَلِلتُ ، ثُمَّ قُمتُ حَتّی نالَنی مِثلُ ما نالَنی أوَّلاً ، ثُمَّ جَلَستُ حَتّی مَلِلتُ ، ثُمَّ قُمتُ وجَمَعتُ رِدائی ، فَقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنّی قَد أشفَقتُ عَلَیکَ مِن طولِ القِیامِ ، فَراحَهَ ساعَهٍ ثُمَّ طَرَحتُ الرِّداءَ لِیَجلِسَ عَلَیهِ . فَقالَ لی : یا حَبَّهُ ، إن هُوَ إلّا مُحادَثَهُ مُؤمِنٍ أو مُؤانَسَتُهُ . قالَ : قُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، وإنَّهُم لَکَذلِکَ ؟ قالَ : نَعَم ، لَو کُشِفَ لَکَ لَرَأَیتَهُم حَلَقا حَلَقا مُحتَبینَ (5) یَتَحادَثونَ . فَقُلتُ : أجسامٌ أم أرواحٌ ؟ فَقالَ : أرواحٌ ، وما مِن مُؤمِنٍ یَموتُ فی بُقعَهٍ مِن بِقاعِ الأَرضِ إلّا قیلَ لِروحِهِ : اِلحَقی بِوادِی السَّلامِ ، وإنَّها لَبُقعَهٌ مِن جَنَّهِ عَدنٍ . (6)
.
1- .المحاسن : ج 1 ص 227 ح 410 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 77 ح 3 .
2- .حَشَمُ الرَّجُلِ : خدَمُه ومن یغضب له (الصحاح : ج 5 ص 1900 «حشم») .
3- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 159 ح 24 ، بحار الأنوار : ج 49 ص 164 ح 5 .
4- .أی ظَهر الکوفه .
5- .الاحتباءُ : هو أن یضمّ الإنسان رجلیه إلی بطنه بثوب یجمعهما مع ظهره (النهایه : ج 1 ص 335 «حبا») .
6- .الکافی : ج 3 ص 243 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 100 ص 234 ح 26 .
ص: 473
فصل دوم : اُنس با مردم
2 / 1 تشویق به اُنس گرفتن
2 / 2 انس گرفتن زندگان و مردگان
فصل دوم : اُنس با مردم2 / 1تشویق به اُنس گرفتنامام صادق علیه السلام :مؤمن ، خون گرم و صمیمی و خوش جنس و از سرشت ما خاندان است .
عیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از یاسر خادم :امام رضا علیه السلام هر گاه فراغت می یافت ، خَدَم و حَشَم خویش را از کوچک و بزرگ ، نزد خود ، جمع می کرد و با آنها به سخن گفتن و خوش و بِش کردن می پرداخت .
2 / 2انس گرفتن زندگان و مردگانالکافی به نقل از حَبّه عُرَنی :همراه امیر مؤمنان علیه السلام ، به پشت [کوفه] رفتم . ایشان در [گورستان] وادی السلام ایستاد ، چنان که گویی با مردمانی سخن می گوید . من نیز ایستادم تا آن که خسته شدم و نشستم ؛ امّا حوصله ام سر آمد و دوباره برخاستم و باز از بس ایستادم ، خسته شدم و دیگر بار نشستم ، چندان که حوصله ام سر آمد و برخاستم و ردایم را جمع کردم و گفتم: ای امیر مؤمنان ! از زیاد ایستادنتان ، نگران حال شما هستم . ساعتی بیاسایید . آن گاه ردایم را انداختم تا بر آن بنشیند . به من فرمود: «ای حبّه ! این نیست ، مگر گفتگو با مؤمن یا همدمی با او» . گفتم : ای امیر مؤمنان ! آنها هم این گونه اند؟ فرمود: «آری . اگر برایت آشکار شود ، خواهی دید که گروه گروه ، گرد هم نشسته اند و با یکدیگر گفتگو می کنند» . گفتم : جسم اند ، یا روح؟ فرمود: «روح . هر مؤمنی در هر نقطه ای از نقاط زمین بمیرد ، به روح او گفته می شود: به وادی السلام برو . آن جا قطعه ای از بهشت برین است» .
.
ص: 474
الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام :إنَّ فاطِمَهَ علیهاالسلام لَمَّا احتُضِرَت أوصَت عَلِیّا علیه السلام فَقالَت : إذا أنَا مِتُّ فَتَوَلَّ أنتَ غُسلی وجَهِّزنی ، وصَلِّ عَلَیَّ ، وأنزِلنی قَبری ، وألحِدنی ، وسَوِّ التُّرابَ عَلَیَّ ، وَاجلِس عِندَ رَأسی قُبالَهَ وَجهی ، فَأَکثِر مِن تِلاوَهِ القُرآنِ وَالدُّعاءِ ، فَإِنَّها ساعَهٌ یَحتاجُ المَیِّتُ فیها إلی اُنسِ الأَحیاءِ . (1)
2 / 3مَن یَنبغِی الاُنسُ بِهِأ أولِیاءُ اللّهِ عز و جلالإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ ... ألبِس قَلبِی الوَحشَهَ مِن شِرارِ خَلقِکَ ، وهَب لِیَ الاُنسَ بِکَ وبِأَولِیائِکَ وأهلِ طاعَتِکَ . (2)
.
1- .بحار الأنوار : ج 82 ص 27 ح 13 نقلاً عن مصباح الأنوار .
2- .الصحیفه السجّادیّه : ص 91 الدعاء 21 ، مهج الدعوات : ص 40 عن الفضل بن الربیع عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 94 ص 334 ح 5 .
ص: 475
2 / 3 کسانی که شایسته اُنس گرفتن اند
الف - دوستان خدا
امام صادق علیه السلام به نقل از پدرانش علیهم السلام :فاطمه علیهاالسلام چون به حال احتضار افتاد ، به علی علیه السلام وصیّت کرد و گفت: «از دنیا که رفتم ، تو خود ، مرا غسل ده و کفن کن ، و بر من نماز بخوان ، و داخل قبرم ببر و در لحدم بگذار و خاک بر من بریز و آن گاه در بالینم ، رو به روی صورتم بنشین و زیاد قرآن و دعا بخوان؛ زیرا این لحظه ، لحظه ای است که مرده به اُنس با زندگان ، نیاز دارد» .
2 / 3کسانی که بایسته اُنس گرفتن اندالف دوستان خداامام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا ! جامه گریز از نابه کارانِ خَلقت را بر من بپوشان ، و خوگیری با خود و دوستانت و فرمان بُردارانت را به من ارزانی دار .
.
ص: 476
ب المُؤمِنُفلاح السائل عن جمیل بن درّاج :دَخَلَ رَجُلٌ عَلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام فَقالَ لَهُ : یا سَیِّدی عَلَت سِنّی وماتَ أقارِبی ، وأنَا خائِفٌ أن یُدرِکَنِی المَوتُ ولَیسَ لی مَن آنَسُ بِهِ وأرجِعُ إلَیهِ . فَقالَ لَهُ : إنَّ مِن إخوانِکَ المُؤمِنینَ مَن هُوَ أقرَبُ نَسَبا أو سَبَبا ، واُنسُکَ بِهِ خَیرٌ مِن اُنسِکَ بِقَریبٍ ، ومَعَ هذا فَعَلَیکَ بِالدُّعاءِ ، وأن تَقولَ عَقیبَ کُلِّ صَلاهٍ : اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، اللّهُمَّ إنَّ الصّادِقَ قالَ : إنَّکَ قُلتَ : ما تَرَدَّدتُ فی شَیءٍ أنَا فاعِلُهُ کَتَرَدُّدی فی قَبضِ روحِ عَبدِیَ المُؤمِنِ ، یَکرَهُ المَوتَ وأکرَهُ مَساءَتَهُ ، اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وعَجِّل لِوَلِیِّکَ الفَرَجَ وَالعافِیَهَ وَالنَّصرَ ، ولا تَسُؤنی فی نَفسی ، ولا فی أحَدٍ مِن أحِبَّتی . (1)
ج العاقِلُالإمام الکاظم علیه السلام :یا هِشامُ ، إیّاکَ ومُخالَطَهَ النّاسِ وَالاُنسَ بِهِم ، إلّا أن تَجِدَ مِنهُم عاقِلاً ومَأمونا فَآنِس بِهِ ، وَاهرُب مِن سائِرِهِم کَهَرَبِکَ مِنَ السِّباعِ الضّارِیَهِ . (2)
د الوَدودُالإمام علیّ علیه السلام :أحَقُّ النّاسِ أن یُؤنَسَ بِهِ ، الوَدودُ المَألوفُ . (3)
.
1- .فلاح السائل : ص 303 ح 205 ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 35 ح 2076 وفیه الدعاء «اللّهمّ صلّ علی محمّدٍ وآل محمّدٍ، اللّهُمّ إنّ الصادقَ ...» ، بحارالأنوار : ج86 ص7 ح 7 .
2- .تحف العقول : ص 398 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 313 ح 1 .
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 391 ح 2960 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 114 ح 2513 .
ص: 477
ب - مؤمن
ج - خردمند
د - مهربان
ب مؤمنفلاح السائل به نقل از جمیل بن درّاج :مردی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و گفت : سَرورم ! سنّم بالا رفته و نزدیکانم مرده اند و می ترسم مرگ به سراغم آید و کسی را ندارم که با او خو بگیرم و معاشرت کنم . امام علیه السلام به او فرمود: «بعضی از برادران مؤمن تو هستند که از خویشاوند نَسبی یا سببی ، نزدیک ترند . دمخور شدن تو با چنین کسانی ، بهتر از دمخور شدن با نزدیکان است . با این حال ، تو را به دعا کردن توصیه می کنم و این که در پس هر نمازی بگویی: بار خدایا ! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست . بار خدایا ! صادق گفت که تو فرموده ای: در هیچ کاری به اندازه گرفتن جان بنده مؤمنم ، دو دل نمی شوم: او مرگ را خوش ندارد و من ناراحتی او را خوش ندارم . بار خدایا ! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و در فَرَج و عافیت و پیروزی ولیّت تعجیل فرما ، و مرا در باره خودم و هیچ یک از عزیزانم ، دچار غم مساز » .
ج خردمندامام کاظم علیه السلام :ای هشام ! از آمیختن و دمخور شدن با مردم بپرهیز ، مگر این که در میان آنها خردمند و امینی بیابی . در این صورت ، با او دمخور شو و از بقیّه آنان ، همچون گریختنت از حیوانات درنده ، بگریز .
د مهربانامام علی علیه السلام :شایسته ترینِ افراد برای خوگیری (معاشرت) ، کسی است که مهربان و خون گرم باشد .
.
ص: 478
ه الأَنیسُ المُوافِقُالإمام علیّ علیه السلام :الاُنسُ فی ثَلاثَهٍ : الزَّوجَهِ المُوافِقَهِ ، وَالوَلَدِ الصّالِحِ ، وَالأَخِ المُوافِقِ . (1)
الإمام زین العابدین علیه السلام :أمّا حَقُّ الزَّوجَهِ ، فَأَن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَها لَکَ سَکَنا واُنسا ، فَتَعلَمَ أنَّ ذلِکَ نِعمَهٌ مِنَ اللّهِ عز و جل عَلَیکَ ، فَتُکرِمَها وتَرفُقَ بِها . (2)
عنه علیه السلام :أمّا حَقُّ رَعِیَّتِکَ بِمِلکِ النِّکاحِ ، فَأَن تَعلَمَ أنَّ اللّهَ جَعَلَها سَکَنا ومُستَراحا ، واُنسا وواقِیَهً ، وکَذلِکَ کُلُّ واحِدٍ مِنکُما یَجِبُ أن یَحمَدَ اللّهَ عَلی صاحِبِهِ ، ویَعلَمَ أنَّ ذلِکَ نِعمَهٌ مِنهُ عَلَیهِ ... فَإِنَّ لَها حَقَّ الرَّحمَهِ وَالمُؤانَسَهِ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :الاُنسُ فی ثَلاثٍ : فِی الزَّوجَهِ المُوافِقَهِ ، وَالوَلَدِ البارِّ ، وَالصَّدیقِ المُصافی . (4)
الخصال عن أبی خالد السِّجِستانی عنه علیه السلام :خَمسُ خِصالٍ مَن فَقَدَ واحِدَهً مِنهُنَّ لَم یَزَل ناقِصَ العَیشِ ، زائِلَ العَقلِ ، مَشغولَ القَلبِ : فَأَوَّلُها صِحَّهُ البَدَنِ ، وَالثّانِیَهُ الأَمنُ ، وَالثّالِثَهُ السَّعَهُ فِی الرِّزقِ ، وَالرّابِعَهُ الأَنیسُ المُوافِقُ . قُلتُ : ومَا الأَنیسُ المُوافِقُ ؟ قالَ : الزَّوجَهُ الصّالِحَهُ ، وَالوَلَدُ الصّالِحُ ، وَالخَلیطُ الصّالِحُ ، وَالخامِسهُ وهِیَ تَجمَعُ هذِهِ الخِصالَ : الدَّعَهُ (5) . (6)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 141 ح 2109 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 65 ح 1654 وفیه «البارّ» بدل «الصالح» .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 621 ح 3214 ، الخصال : ص 567 ح 1 ، الأمالی للصدوق : ص 453 ح 610 ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 301 ح 2654کلّها عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 74 ص 5 ح1 .
3- .تحف العقول : ص 262 ح 19 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 14 ح 1 .
4- .تحف العقول : ص 318 ، معدن الجواهر : ص 51 من دون إسنادٍ إلی أحدٍ من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : 78 ص 231 ح 25 .
5- .الدَّعَهُ : السِّعه فی العیش (تاج العروس : ج 11 ص 499 «ودع») .
6- .الخصال : ص 284 ح 34 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 437 ح 1494 عن الإمام زین العابدین علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 74 ص186 ح 5 .
ص: 479
ه - همدم سازگار
ه همدم سازگارامام علی علیه السلام :سه چیز ، مایه اُنس است: زن سازگار و فرزند شایسته و دوست سازگار .
امام زین العابدین علیه السلام :حقّ زوجه ، این است که بدانی خدای عز و جل او را مایه آرامش و اُنس تو قرار داده و بدانی که این خود ، نعمتی است از جانب خداوند عز و جل به تو . پس ، او را گرامی بداری و با او مهربان باشی .
امام زین العابدین علیه السلام :حقّ همسرت ، این است که بدانی خدا او را مایه آرامش و استراحت و اُنس و نگهداری تو قرار داده است و هر یک از شما دو نفر (زن و شوهر) باید خدا را بر [نعمت وجود] همسرش سپاس گوید و بداند که این ، نعمتی است از جانب خداوند به او ... و او (همسرت) از حقّ مهربانی و همدلی برخوردار است .
امام صادق علیه السلام :سه چیز ، مایه اُنس است: همسر سازگار ، فرزند نیکوکار [با والدین] ، و دوست یک رنگ .
الخصال به نقل از ابو خالد سِجِستانی :امام صادق علیه السلام فرمود : «پنج چیز است که هر کس یکی از آنها را نداشته باشد ، پیوسته زندگی اش تلخ ، فکرش پریشان و دلش مشغول است : اوّل ، تن درستی و دوم ، امنیت و سوم ، گشایش در روزی و چهارم ، همدم سازگار» . من گفتم : همدم سازگار ، چیست؟ فرمود: «زن خوب ، فرزند خوب ، و همنشین خوب . و پنجم که جامع این چهارتاست ، رفاه (آسایش) است» .
.
ص: 480
2 / 4ما یورِثُ الاُنسَأ حُسنُ الخُلُقِالإمام علیّ علیه السلام :مَن حَسُنَ خُلُقُهُ کَثُرَ مُحِبُّوهُ ، وأنِسَتِ النُّفوسُ بِهِ . (1)
ب حُسنُ العِشرَهِالإمام علیّ علیه السلام :بِحُسنِ العِشرَهِ تَأنَسُ الرِّفاقُ . (2)
ج لینُ الجانِبِالإمام علیّ علیه السلام :بِلینِ الجانِبِ تَأنَسُ النُّفوسُ . (3)
د الإِحسانُالإمام علیّ علیه السلام :کُلُّ مُحسِنٍ مُستَأنِسٌ . (4)
عنه علیه السلام :اِصطَنِعُوا المَعروفَ تَکسِبُوا الحَمدَ ، وَاستَشعِرُوا الحَمدَ یُؤنِس بِکُمُ (العُقَلاءُ) . (5)
ه الزّینَهُالإمام الصادق علیه السلام :الخِضابُ بِالسَّوادِ اُنسٌ لِلنِّساءِ ، ومَهابَهٌ لِلعَدُوِّ . (6)
.
1- .غرر الحکم : ج 5 ص 451 ح 9131 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 210 ح 4233 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 187 ح 3835 .
3- .غرر الحکم : ج 3 ص 217 ح 4261 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 188 ح 3847 .
4- .غرر الحکم : ج 4 ص 527 ح 6841 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 375 ح 6330 .
5- .تحف العقول : ص 215 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 53 ح 89 .
6- .الکافی : ج 6 ص 483 ح 7 عن عمرو بن یزید ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 122 ح 281 ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 185 ح 541 ، بحار الأنوار : ج76 ص 100 ح 9 .
ص: 481
2 / 4 آنچه مایه اُنس می شود
الف - خوش اخلاقی
ب - خوش معاشرت بودن
ج - نرم خویی
د - نیکی کردن
ه - آرایش
2 / 4آنچه مایه اُنس می شودالف خوش اخلاقیامام علی علیه السلام :کسی که اخلاقش نیکو باشد ، دوستدارانش زیاد می شوند و جان ها به او خو می گیرند .
ب خوش معاشرت بودنامام علی علیه السلام :با خوش معاشرت بودن است که دوستان ، اُنس می گیرند .
ج نرم خوییامام علی علیه السلام :بر اثر نرم خویی ، جان ها [با یکدیگر] انس می گیرند .
د نیکی کردنامام علی علیه السلام :هر نیکوکاری ، انس پذیر است .
امام علی علیه السلام :نیکی کنید تا ستایش به دست آورید ، و ستایش کردن [از نیکی دیگران ]را شیوه خود کنید تا خردمندان با شما انس گیرند .
ه آرایشامام صادق علیه السلام :خضاب کردن [ِ موی سر و ریش] با رنگ سیاه ، مایه انس زنان و ترس دشمن است .
.
ص: 482
و الدُّعاءُالإمام الصادق علیه السلام :کانَ رَجُلٌ بِالمَدینَهِ یَدخُلُ مَسجِدَ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ : اللّهُمَّ آنِس وَحشَتی ، وصِل وَحدَتی ، وَارزُقنی جَلیسا صالِحا . فَإِذا هُوَ بِرَجُلٍ فی أقصَی المَسجِدِ فَسَلَّمَ عَلَیهِ ، وقالَ لَهُ : مَن أنتَ یا عَبدَ اللّهِ ؟ فَقالَ : أنَا أبو ذَرٍّ ، فَقالَ الرَّجُلُ : اللّهُ أکبَرُ ، اللّهُ أکبَرُ . فَقالَ أبو ذَرٍّ : ولِمَ تُکَبِّرُ یا عَبدَ اللّهِ ؟ فَقالَ : إنّی دَخَلتُ المَسجِدَ فَدَعَوتُ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ أن یُؤنِسَ وَحشَتی ، وأن یَصِلَ وَحدَتی ، وأن یَرزُقَنی جَلیسا صالِحا . فَقالَ لَهُ أبو ذَرٍّ : أنَا أحَقُّ بِالتَّکبیرِ مِنکَ إذا کُنتُ ذلِکَ الجَلیسَ ، فَإِنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهَ صلی الله علیه و آله یَقولُ : أنَا وأنتُم عَلی تُرعَهٍ (1) یَومَ القِیامَهِ حَتّی یَفرُغَ النّاسُ مِنَ الحِسابِ ، قُم یا عَبدَ اللّهِ فَقَد نَهَی السُّلطانُ عَن مُجالَسَتی . (2)
2 / 5آفاتُ الاُنسِالإمام علیّ علیه السلام :سوءُ الخُلُقِ یوحِشُ النَّفسَ ، ویَرفَعُ الاُنسَ . (3)
عنه علیه السلام :مَن ساءَ خُلُقُهُ ، قَلاهُ (4) مُصاحِبُهُ ورَفیقُهُ . (5)
عنه علیه السلام :مَن ساءَ خُلُقُهُ ، أعوَزَهُ الصَّدیقُ وَالرَّفیقُ . (6)
.
1- .التُرعَهُ : الروضه ، ویقال : الدرجه (الصحاح : ج 3 ص 1191 «ترع») .
2- .الکافی : ج 8 ص 307 ح 478 ، بحار الأنوار : ج 22 ص 403 ح 14 .
3- .غرر الحکم : ج 4 ص 151 ح 5640 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 286 ح 5175 .
4- .قَلاهُ : أبغَضَهُ (النهایه : ج 4 ص 105 «قلا») .
5- .غرر الحکم : ج 5 ص 365 ح 8773 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 437 ح 7567 .
6- .غرر الحکم : ج 5 ص 462 ح 9187 .
ص: 483
و - دعا
2 / 5 آسیب های اُنس گرفتن
و دعاامام صادق علیه السلام :مردی در مدینه به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شد و گفت: بار خدایا ! برای منِ بی کس ، همدلی قرار ده و مرا از تنهایی به در آور و همنشین شایسته ای روزی ام کن . در این هنگام ، مردی را در انتهای مسجد دید و به او سلام کرد و گفت: تو کیستی ، ای بنده خدا؟ گفت: ابو ذرم . مرد گفت: اللّه اکبر ، اللّه اکبر . ابو ذر گفت: چرا تکبیر می گویی ، ای بنده خدا؟ گفت: وارد مسجد که شدم و دعا کردم خداوند عز و جل مرا از بی کسی نجات دهد و از تنهایی به درم آورد و همنشین شایسته ای روزی ام کند . ابو ذر گفت: من باید تکبیر بگویم ، اگر آن همنشین ، من باشم؛ زیرا از پیامبر خدا شنیدم که می فرماید: «من و شما ، در روز قیامت ، بر روی تُرعه ای (1) هستیم ، تا آن گاه که کار حسابرسی مردم به پایان رسد» . ای بنده خدا ! برخیز [و برو] که سلطان ، (2) همنشینی با مرا قدغن کرده است .
2 / 5آسیب های اُنس گرفتنامام علی علیه السلام :بداخلاقی ، آدمی را بی کس و تنها می کند و انس گیری را از بین می برد .
امام علی علیه السلام :کسی که بداخلاق باشد ، یار و رفیقش از او بیزار می شوند .
امام علی علیه السلام :کسی که اخلاقش بد باشد ، بی دوست و رفیق می ماند .
.
1- .تُرعه: باغی که روی بلندی و تپّه ای ساخته شده باشد ؛ پلکان ؛ در ؛ دریچه .
2- .مقصود ، عثمان بن عفّان است .
ص: 484
عنه علیه السلام :مَن خَشُنَت عَریکَتُهُ (1) ، أقفَرَت حاشِیَتُهُ . (2)
عنه علیه السلام :اُنسُ الأَمنِ تُذهِبُهُ وَحشَهُ الوَحدَهِ ، واُنسُ الجَماعَهِ یُنَکِّدُهُ (3) وَحشَهُ المَخافَهِ . (4)
راجع : المحبه فی الکتاب والسنه : القسم الأوّل / الفصل الرابع : موانع المحبّه / آفات المحبه .
2 / 6مَن لا یَنبَغِی الاُنسُ بِهِأ قَرینُ السَّوءِالکتاب« وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیْهِ یَقُولُ یَالَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً * یَاوَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلاً * لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَ کَانَ الشَّیْطَانُ لِلْاءِنسَانِ خَذُولًا » . (5)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أوحَشُ الوَحشَهِ قَرینُ السَّوءِ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :إیّاکَ وصاحِبَ السَّوءِ فَإِنَّهُ قَطعَهٌ مِنَ النّارِ ، لا یَنفَعُکَ وُدُّهُ ، ولا یَفی لَکَ بِعَهدِهِ . (7)
.
1- .العَرِیکَهُ : الطبیعه (الصحاح : ج 4 ص 1599 «عرک») .
2- .غرر الحکم : ج 5 ص 325 ح 8581 .
3- .نَکَدَ : اشتدّ (الصحاح : ج 2 ص 545 «نکد») .
4- .غرر الحکم : ج 2 ص 129 ح 2018 .
5- .الفرقان : 27 29 .
6- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 83 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 167 ح 32 نقلا عن کتاب الإمامه والتبصره عن إسماعیل بن الإمام الکاظم عن أبیه عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله .
7- .الفردوس : ج 1 ص 389 ح 1569 عن أنس ، کنز العمّال : ج 9 ص 45 ح 24855 .
ص: 485
2 / 6 کسانی که شایسته اُنس گرفتن نیستند
الف - همنشین بد
امام علی علیه السلام :کسی که درشت خو باشد ، اطرافیانش را از دست می دهد .
امام علی علیه السلام :احساس تنهایی ، آرامش امنیت را از بین می برد ، و احساس ترس ، انس با جماعت را به تلخی تبدیل می کند .
ر . ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 96 (بخش یکم / فصل چهارم : موانع دوستی / آفات دوستی) .
2 / 6کسانی که بایسته اُنس گرفتن نیستندالف همنشین بدقرآن«و روزی است که ستمگر ، دست های خود را می گزد و می گوید : کاش با پیامبر ، راهی بر می گزیدم ! ای وای ! کاش فلانی را دوست خود نگرفته بودم ! او مرا به گم راهی کشاند ، پس از آن که قرآن به من رسیده بود و البته شیطان ، همواره فرو گذارنده انسان است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدترین تنهایی، [بودن با] همنشین بد است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :زنهار از یار بد ؛ چرا که یار بد ، پاره ای از آتش است . دوستی اش تو را سودی نمی رساند و به عهد خویش با تو وفا نمی کند !
.
ص: 486
الإمام علیّ علیه السلام :کُن بِالوَحدَهِ آنَسَ مِنکَ بِقُرَناءِ السَّوءِ . (1)
عنه علیه السلام :اِحذَر مُجالَسَهَ قَرینِ السَّوءِ ، فَإِنَّهُ یُهلِکُ مُقارِنَهُ ، ویُردی (2) مُصاحِبَهُ . (3)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :تَوَحَّشتُ فِی القَفرِ البَلقَعِ (4) ، فَلَم أرَ وَحشَهً أشَدَّ مِن قَرینِ السَّوءِ . (5)
الإمام الرضا علیه السلام : لَبِستُ بِالعِفَّهِ ثَوبَ الغِنیوصِرتُ أمشی شامِخَ الرّاسِ لَستُ إلَی النِّسناسِ (6) مُستَأنِسالکِنَّنی آنَسُ بِالنّاسِ إذا رَأَیتُ التّیهَ (7) مِن ذِی الغِنیتِهتُ عَلَی التّائِهِ بِالیاسِ (8)
ب الجاهِلُالإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :العاقِلُ بِخُشونَهِ العَیشِ مَعَ العُقَلاءِ ، آنَسُ مِنهُ بِلینِ العَیشِ مَعَ السُّفَهاءِ . (9)
الإمام زین العابدین علیه السلام فی دُعائِهِ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وَاجعَلنا مِمَّن جاسوا (10) خِلالَ دیارِ الظّالِمینَ ، وَاستَوحَشوا مِن مُؤانَسَهِ الجاهِلینَ . (11)
.
1- .غرر الحکم : ج 4 ص 603 ح 7152 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 391 ح 6621 .
2- .یُردیه : یوقعه فی مَهلَکه (النهایه : ج 2 ص 216 «ردا») .
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 276 ح 2599 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 103 ح 2323 وفیه «مقاربه» بدل «مقارنه» .
4- .البَلقَعُ : وهی الأرض القفر التی لا شیء بها (النهایه : ج 1 ص 153 «بلقع») .
5- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 293 ح 355 .
6- .النِسناسُ : قیل هم یأجوج ومأجوج ، وقیل : خلق علی صوره النّاس ... ولیسوا من بنی آدم (النهایه : ج 5 ص 50 «نسنس») .
7- .یَتیهُ تَیها : إذا تکبّر (النهایه : ج 1 ص 203 «تیه») .
8- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 361 ، بحار الأنوار : ج 49 ص 112 ح 10 .
9- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 340 ح 895 .
10- .جاسوا خِلال الدیار : أی توسّطوها وتردّدوا بینها (مفردات ألفاظ القرآن : ص 212 «جاس») .
11- .بحار الأنوار : ج 94 ص 126 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی .
ص: 487
ب - نادان
امام علی علیه السلام :با تنهایی دمخورتر باش تا با همنشینان بد .
امام علی علیه السلام :از همنشینی با دوست بد بپرهیز ، که دوست بد ، همنشین خود را به هلاکت می افکند و یار خود را به نابودی می کشاند . 1
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :در بیابان برهوت ، تنها شدم ؛ امّا تنهایی را بدتر از [بودن] با همنشین بد ندیدم .
امام رضا علیه السلام :با مناعت طبع ، جامه بی نیازی پوشیدم و سرافراز ، راه رفتم . با نَسناس ، (1) انس نمی گیرم بلکه با مردمان ، انس می گیرم . هر گاه تکبّر ثروتمند را دیدم با طمع بُریدن [از او] ، بزرگی می فروشم
ب نادانامام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :خردمند را ، به سختی زیستن با خردمندان ، بِهْ که به خوشی زیستن با نابخردان !
امام زین العابدین علیه السلام در دعایش :بار خدایا ! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و ما را از کسانی قرار ده که در میان خانه های ستمگران ، جستجو کردند و از همدلی با نادانان رمیدند .
.
1- .به قولی ، همان قوم یأجوج و مأجوج است ، و به قولی : موجودی شبیه آدمیان ، ولی نه از نسل آدم علیه السلام (النهایه : ج 5 ص 50) ؛ بلکه از نسل انسان هایی که از پیش از آدم علیه السلام در زمین ، می زیستند و از بشر اوّلیه متکامل تر ، امّا از بنی آدم ، عقب مانده تر بودند (ر . ک : تکامل در قرآن : ص 53 ، الدیباج الوضیّ : ج 2 ص 139 ، الطّراز الأوّل : ج 2 ص 96) .
ص: 488
2 / 7ذَمُّ الاِستِرسالِ بِالاُنسِالإمام الصادق علیه السلام :حِشمَهُ الاِنقِباضِ أبقی لِلعِزِّ مِن اُنسِ التَّلاقی (1) . (2)
الإمام الرضا علیه السلام :الاِستِرسالُ بِالاُنسِ یُذهِبُ المَهابَهَ . (3)
.
1- .فی المصدر : «التلافی» ، والتّصویب من بحار الأنوار ونزهه الناظر .
2- .الدرّه الباهره : ص 31 ، نزهه الناظر : ص 176 ح 371 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 180 ح 28 .
3- .العدد القویه : ص 297 ح 26 ، نزهه الناظر : ص 200 ح 431 ، أعلام الدین : ص 307 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 357 ح 12 .
ص: 489
2 / 7 نکوهش انس گرفتن بی قید و بند
2 / 7نکوهش انس گرفتن بی قید و بندامام صادق علیه السلام :حُجب و حیا داشتن [در روابط دوستانه] ، عزّت [و احترام] را بیشتر نگه می دارد تا خودمانی شدن .
امام رضا علیه السلام :معاشرتِ (مردمْ آمیزی) بی حدّ و مرز ، هیبت را از بین می برد .
.
ص: 490
الفصل الثّالث : ما ینبغی الاُنس به3 / 1الإِیمانُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی : لَو لَم یَکُن فِی الأَرضِ إلّا مُؤمِنٌ واحِدٌ لَاستَغنَیتُ بِهِ عَن جَمیعِ خَلقی ، ولَجَعَلتُ لَهُ مِن إیمانِهِ اُنسا لا یَحتاجُ إلی أحَدٍ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی : لِیَأذَن بِحَربٍ مِنّی مَن آذی عَبدِیَ المُؤمِنَ ، وَلیَأمَن غَضَبی مَن أکرَمَ عَبدِیَ المُؤمِنَ ، ولَو لَم یَکُن مِن خَلقی فِی الأَرضِ ما بَینَ المَشرِقِ وَالمَغرِبِ إلّا مُؤمِنٌ واحِدٌ مَعَ إمامٍ عادِلٍ ، لَاستَغنَیتُ بِهِما عَن جَمیعِ ما خَلَقتُ فی أرضی ، ولَقامَت سَبعُ سَماواتٍ وأرَضینَ بِهِما ، وجَعَلتُ لَهُما مِن إیمانِهِما اُنسا لا یَحتاجانِ إلی اُنسِ سِواهُما . (2)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 245 ح 2 ، مصادقه الإخوان : ص 180 ح 1 کلاهما عن معلی بن خنیس عن الإمام الصادق علیه السلام ، المؤمن : ص 36 ح 80 عن الإمام الباقر علیه السلام ، المحاسن : ج 1 ص 260 ح 497 عن محمّد بن علیّ الحلبی عن الإمام الصادق علیه السلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 6 ص 160 ح 25 .
2- .مشکاه الأنوار : ص 494 ح 1648 عن الإمام الصادق علیه السلام ، الکافی : ج 2 ص 350 ح 1 عن هشام بن سالم عن الإمام الصادق علیه السلام ، عده الداعی : ص 182عن الإمام الصادق علیه السلام وفیهما «لاستغنیت بعبادتهما» بدل «لاستغنیت بهما» ، بحار الأنوار : ج 67 ص 71 ح 36 .
ص: 491
فصل سوم : آنچه شایسته اُنس گرفتن است
3 / 1 ایمان
فصل سوم : آنچه شایسته اُنس گرفتن است3 / 1ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای تبارک و تعالی فرمود : «اگر در زمین ، تنها یک مؤمن می بود ، به وجود او از همه خلقم بی نیاز می شدم و از ایمانش برای او همدمی قرار می دادم که به کسی نیازمند نباشد» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای تبارک و تعالی فرمود : «هر کس بنده مؤمن مرا بیازارد ، باید با من اعلان جنگ دهد و هر کس بنده مؤمن مرا گرامی بدارد ، از خشم من در امان خواهد بود . اگر در روی زمین ، از مشرق تا مغرب ، تنها یک مؤمن با یک پیشوای دادگر وجود داشته باشد ، به وجود آن دو از همه آنچه در زمینم آفریده ام ، بی نیاز می شوم ، و هفت آسمان و زمین به واسطه آن دو ، برپا خواهند بود و برای آنها از ایمانشان همدمی قرار می دهم که به هیچ همدم دیگری نیازی نداشته باشند» .
.
ص: 492
الإمام الصادق علیه السلام :ما مِن مُؤمِنٍ إلّا وقَد جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِن إیمانِهِ اُنسا یَسکُنُ عَلَیهِ ، حَتّی لَو کانَ عَلی قُلَّهِ جَبَلٍ لَم یَستَوحِش . (1)
عنه علیه السلام :لَو أنَّ مُؤمِنا عَلی قُلَّهِ جَبَلٍ لَبَعَثَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ إلَیهِ شَیطانا یُؤذیهِ ، ویَجعَلُ اللّهُ لَهُ مِن إیمانِهِ اُنسا لا یَستَوحِشُ مَعَهُ إلی أحَدٍ . (2)
3 / 2القُرآنُالإمام علیّ علیه السلام :مَن أنِسَ بِتِلاوَهِ القُرآنِ ، لَم توحِشهُ مُفارَقَهُ الإِخوانِ . (3)
جامع الأخبار :اِستَوصی رَجُلٌ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام عِندَ خُروجِهِ إلَی السَّفَرِ ، فَقالَ علیه السلام : ... إن أرَدتَ المُؤنِسَ فَالقُرآنُ یَکفیکَ . (4)
الإمام زین العابدین علیه السلام فی دُعائِهِ عِندَ خَتمِ القُرآنِ :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وَاجعَلِ القُرآنَ لَنا فی ظُلَمِ اللَّیالی مُؤنِسا ، ومِن نَزَغاتِ الشَّیطانِ وخَطَراتِ الوَسواسِ حارِسا . (5)
الإمام الصادق علیه السلام مِن قَولِهِ بَعدَ قِراءَهِ القُرآنِ :اللّهُمَّ ... اجعَلهُ لی اُنسا فی قَبری ، واُنسا فی حَشری ، واُنسا فی نَشری (6) . (7)
.
1- .عدّه الداعی : ص 218 ، المحاسن : ج 1 ص 259 ح 495 نحوه ، أعلام الدین : ص 460 وفیهما «إلیه» بدل «علیه» وکلّها عن عُبَید بن زراره ، بحار الأنوار : ج 67 ص 148 ح 4 .
2- .الکافی : ج 2 ص 250 ح 3 عن ابن مسکان ، مشکاه الأنوار : ص 494 ح 1646 ، المؤمن : ص 23 ح 29 ولیس فیه ذیله ، التمحیص :ص 35 ح 28 عن زراره ، بحار الأنوار : ج 67 ص 241 ح 70 .
3- .غرر الحکم : ج 5 ص 369 ح 8790 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 437 ح 7575 .
4- .جامع الأخبار : ص 511 ح 1431 ، مستدرک الوسائل : ج 8 ص 244 ح 9355 .
5- .الصحیفه السجّادیّه : ص 159 الدعاء 42 ، مصباح المتهجّد : ص 520 ح 603 ، الإقبال : ج 1 ص 451 وفیه «نزعات» بدل «نزغات» ، المصباح للکفعمی : ص 619 .
6- .أنشرَهُ : أحیاه ، والإنشار : الإحیاء بعد الموت ، کالنشور (مجمع البحرین : ج 3 ص 1783 «نشر») .
7- .الإختصاص : ص 141 ، الإقبال : ج 1 ص 234 ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 141 ح 2351 ولیس فیه ذیله ، بحار الأنوار : ج 92 ص 208 ح 4 .
ص: 493
3 / 2 قرآن
امام صادق علیه السلام :هیچ مؤمنی نیست ، مگر این که خداوند از ایمانش برای او ، همدمی قرار می دهد که به آن آرام گیرد ، به طوری که اگر در قلّه کوهی هم باشد ، احساس تنهایی نکند .
امام صادق علیه السلام :اگر مؤمنی بر ستیغ کوهی باشد ، خداوند عز و جل به نزدش شیطانی می فرستد تا آزارش دهد ، و از ایمانش برای او همدمی قرار می دهد که با وجود آن ، احساس دل تنگی برای هیچ کس نکند .
3 / 2قرآنامام علی علیه السلام :هر کس به تلاوت قرآن اُنس گیرد ، از جدایی دوستان ، احساس تنهایی نمی کند .
جامع الأخبار :مردی هنگام بیرون رفتن به سفر ، از امیر مؤمنان علیه السلام پندی خواست . ایشان فرمود : «اگر همدم خواستی ، قرآن ، تو را بَسَنده است» .
امام زین العابدین علیه السلام در دعای ایشان پس از ختم قرآن :بار خدایا ! بر محمّد و خاندان او درود فرست ، و قرآن را در تاریکی های شب ها مونس ما ، و در برابر تحریکات شیطان و وسوسه های اهریمن ، نگهبان ما قرار ده .
امام صادق علیه السلام از دعای ایشان بعد از تلاوت قرآن :بار خدایا ! ... این [قرآن ]را همدم من در قبرم ، و مونس من در روز حشر و نشرم قرار ده .
.
ص: 494
3 / 3التَّقویرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن خَرَجَ مِن ذُلِّ المَعصِیَهِ إلی عِزِّ الطّاعَهِ ، آنَسَهُ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ بِغَیرِ أنیسٍ ، وأعانَهُ بِغَیرِ مالٍ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :مَنِ اتَّقَی اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ ، أعطاهُ اللّهُ اُنسا بِلا أنیسٍ ، وغِنیً بِلا مالٍ ، وعِزّا بِلا سُلطانٍ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :ما نَقَلَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ عَبدا مِن ذُلِّ المَعاصی إلی عِزِّ التَّقوی إلّا أغناهُ مِن غَیرِ مالٍ ، وأعَزَّهُ مِن غَیرِ عَشیرَهٍ ، وآنَسَهُ مِن غَیرِ بَشَرٍ . (3)
3 / 4الکِتابُالإمام علیّ علیه السلام :مَن تَسَلّی بِالکُتُبِ لَم تَفُتهُ سَلوَهٌ . (4)
.
1- .کنز الفوائد : ج 1 ص 135 ، أعلام الدین : ص 315 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 359 ح 74 وراجع: تحف العقول : ص 57 .
2- .مشکاه الأنوار : ص 93 ح 196 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 286 ح 9 .
3- .الکافی : ج 2 ص 76 ح 8 عن یعقوب بن شعیب ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 410 ح 5890 عن الهیثم بن واقد ، الأمالی للطوسی : ص 140 ح 228 عن محمّد بن عیسی الکندی ، تحف العقول : ص 57 عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله وکلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 70 ص 282 ح 1 .
4- .غرر الحکم : ج 5 ص 233 ح 8126 .
ص: 495
3 / 3 پرهیزگاری
3 / 4 کتاب
3 / 3پرهیزگاریپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس از خواریِ گناه به سرفرازیِ طاعت در آید ، خداوند عز و جل او را بی هیچ همدمی از دل تنگی به در می آورد و بدون [دادن] مالی کمکش می کند .
امام علی علیه السلام :هر کس از خداوند ، چنان که باید پَروا داشته باشد ، خدا او را بی هیچ همدمی از تنهایی به در می آورد و بی هیچ مالی توانگرش می کند و بی هیچ قدرتی عزّتش می بخشد .
امام صادق علیه السلام :خدای عز و جل هیچ بنده ای را از خواریِ گناهان به سرافرازیِ پرهیزگاری منتقل نکرد ، مگر این که او را بدون [دادن] مال ، توانگر ساخت و بدون ایل و تبار ، نیرومندش گردانید و بدون آدمیزادی اُنس بخشید .
3 / 4کتابامام علی علیه السلام :هر کس با کتاب ها آرام گیرد ، هیچ آرامشی را از دست نداده است .
.
ص: 496
الإمام الصادق علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ :اُکتُب وبُثَّ عِلمَکَ فی إخوانِکَ ، فَإِن مِتَّ فَأَورِث کُتُبَکَ بَنیکَ ؛ فَإِنَّهُ یَأتی عَلَی النّاسِ زَمانُ هَرجٍ لا یَأنَسونَ فیهِ إلّا بِکُتُبِهِم. (1)
3 / 5العِلمُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَعَلَّمُوا العِلمَ ... وهُوَ أنیسٌ فِی الوَحشَهِ ، وصاحِبٌ فِی الوَحدَهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ خَلیلُ المُؤمِنِ ، وَالحِلمُ وَزیرُهُ ، وَالعَقلُ دَلیلُهُ ، وَالعَمَلُ قَیِّمُهُ ، وَاللِّینُ أخوهُ ، وَالرِّفقُ والِدُهُ ، وَالصَّبرُ أمیرُ جُنودِهِ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :اُطلُبُوا العِلمَ ... لِأَنَّهُ مَعالِمُ الحَلالِ وَالحَرامِ ، ومَنارُ سُبُلِ الجَنَّهِ ، وَالمُؤنِسُ فِی الوَحشَهِ ، وَالصّاحِبُ فِی الغُربَهِ وَالوَحدَهِ ، وَالمُحَدِّثُ فِی الخَلوَهِ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :عَلَیکُم بِطَلَبِ العِلمِ فَإِنَّ طَلَبَهُ فَریضَهٌ ، وهُوَ صِلَهٌ بَینَ الإِخوانِ ، ودالٌّ عَلَی المُرُوءَهِ ، وتُحفَهٌ فِی المَجالِسِ ، وصاحِبٌ فِی السَّفَرِ ، واُنسٌ فِی الغُربَهِ . (5)
.
1- .الکافی: ج 1 ص 52 ح 11 ، منیه المرید : ص 341 ، کشف المحجّه : ص 84 کلّها عن المفضّل بن عمر ، بحارالأنوار : ج 2 ص 150 ح 27 .
2- .الخصال : ص 522 ح 12 عن الإمام علیّ علیه السلام ، الأمالی للصدوق : ص 713 ح 982 عن الاصبغ بن نباته عن الإمام علیّ علیه السلام ، روضه الواعظین : ص 13 عن الإمام علیّ علیه السلام ،بحار الأنوار : ج 1 ص 166 ح 7 .
3- .المجازات النبویّه : ص 188 ح 154 ، تحف العقول : ص 55 وفیه «والبرّ» بدل «واللّین» ، بحار الأنوار : ج 67 ص 306 ح 38 ؛ تهذیب الکمال : ج 6 ص 241 الرقم 1248 عن شعبه ، مسند الشهاب : ج 1 ص 122 ح 153 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 15 ص 903 ح 43557 نقلاً عن شعب الإیمان عن الحسن مرسلاً .
4- .الأمالی للطوسی : ص 488 ح 1069 ، عدّه الداعی : ص 63 کلاهما عن محمّد بن علیّ بن الحسین عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، مجمع البیان : ج 2 ص717 عن أنس ، کنز الفوائد : ج 2 ص 108 ، أعلام الدین : ص 82 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 1 ص 171 ح 24 ؛ کنز العمّال : ج 10 ص167 ح 28867 نقلا عن الدیلمی .
5- .کنز الفوائد : ج 1 ص 319 ، أعلام الدین : ص 84 ، کشف الغمّه : ج 3 ص 137 بزیاده «والبحث عنه نافله» بعد «فریضه» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 183 ح89 .
ص: 497
3 / 5 دانش
امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر :بنویس و دانش خود را در میان برادرانت منتشر کن و چون مُردی ، کتاب هایت را به فرزندانت میراث ده ؛ زیرا روزگاری پرآشوب بر مردم فرا می رسد که در آن جز با کتاب هایشان انس نمی گیرند .
3 / 5دانشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش بیاموزید ... که همدم بی کسی و یار تنهایی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش ، دوست مؤمن است و بردباری ، دستیار او و خِرد ، راه نمایش و کار ، سرپرستش و نرمش ، برادرش و مدارا پدرش و شکیبایی ، فرمانده سپاهش .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش بجویید ... ؛ چرا که نشانه های (وسیله شناخت) حلال و حرام است ، و چراغ راه نمای راه های بهشت ، و همدم بی کسی ، و یار غربت و تنهایی ، و هم سخن در خلوت .
امام علی علیه السلام :بر شما باد تحصیل دانش ؛ چرا که تحصیل آن واجب است، و هم موجب پیوند میان برادران است و نشانگر مردانگی [و شخصیت ]و ارمغان انجمن ها ، و یار سفر و همدم تنهایی است .
.
ص: 498
عنه علیه السلام :العِلمُ أفضَلُ الأَنیسَینِ . (1)
عنه علیه السلام :مَن خَلا بِالعِلمِ لَم توحِشهُ خَلوَهٌ . (2)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :الاُنسُ بِالعِلمِ مِن نُبلِ الهِمَّهِ . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :العِلمُ ثِمارُ الجَنَّهِ واُنسٌ فِی الوَحشَهِ . (4)
3 / 6الحَقُّالإمام علیّ علیه السلام لِأَبی ذَرٍّ لَمّا اُخرِجَ إلَی الرَّبَذَهِ :یا أبا ذَرٍّ ... وَاللّهِ لَو کانَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ عَلی عَبدٍ رَتقا (5) ثُمَّ اتَّقَی اللّهَ عَزَّ وجَلَّ جَعَلَ لَهُ مِنها مَخرَجاً ، فَلا یُؤنِسکَ إلَا الحَقُّ ، ولا یوحِشکَ إلَا الباطِلُ . (6)
3 / 7ذِکرُ نِعمَهِ اللّه عزّوجلِّالإمام الباقر علیه السلام :إلهی ذِکرُ عَوائِدِکَ یُؤنِسُنی ، وَالرَّجاءُ لِاءِنعامِکَ یُقَوّینی . (7)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 22 ح 1654 .
2- .غرر الحکم : ج 5 ص 233 ح 8125 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 442 ح 7726 .
3- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 320 ح 671 .
4- .أعلام الدین : ص 302 ، نزهه الناظر : ص 162 ح 318 وفیه «منار» بدل «ثمار» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 189 ح 48 .
5- .الرَتْقُ : ضِدّ الفتق (الصحاح : ج 4 ص 1480 «رتق») .
6- .الکافی : ج 8 ص 207 ح 251 عن أبی جعفر الخثعمی ، نهج البلاغه : الخطبه 130 ، کشف الغمّه : ج 3 ص 136 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 22 ص 411 ح 30 .
7- .الکافی : ج 2 ص 558 ح 8 ، عدّه الداعی : ص 260 کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، مهج الدعوات : ص 211 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام زین العابدین علیه السلام وفیه «یقرّبنی» بدل «یقوینی» ، بحار الأنوار : ج 95 ص 233 ح 28 .
ص: 499
3 / 6 حق
3 / 7 یاد کردن از نعمت های خداوند
امام علی علیه السلام :دانش ، بهترین همدم است .
امام علی علیه السلام :هر کس با دانشْ خلوت کند ، از هیچ خلوتی احساس تنهایی نمی کند .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :همدمی با دانش ، از بلندی همّت است .
امام باقر علیه السلام :دانش ، میوه های بهشت است و مونس تنهایی .
3 / 6حقامام علی علیه السلام به ابو ذر ، آن گاه که به ربذه تبعید شد :ای ابو ذر ! ... به خدا سوگند ، اگر آسمان ها و زمین بر بنده ای فرو بسته شوند و او پرهیزگاری از خداوند عز و جل را پیشه کند ، خداوند برای او از آنها راه خروجی می گشاید . پس زنهار! جز با حق ، انس مگیر و جز از باطل مگریز .
3 / 7یاد کردن از نعمت های خداوندامام باقر علیه السلام :معبود من ! یاد بخشش های تو ، مرا آرامش می بخشد و امید به نعمت بخشی تو ، به من نیرو می دهد .
.
ص: 500
3 / 8الآخِرَهُالإمام علیّ علیه السلام :مَن أصبَحَ وَالآخِرَهُ هَمُّهُ ، استَغنی بِغَیرِ مالٍ ، وَاستَأنَسَ بِغَیرِ أهلٍ ، وعَزَّ بِغَیرِ عَشیرَهٍ . (1)
3 / 9الأَمَلُالإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :الأَمَلُ رَفیقٌ مُؤنِسٌ ، إن لَم یُبَلِّغکَ فَقَدِ استَمتَعتَ بِهِ . (2)
راجع : هذه الموسوعه : ج 6 ص 61 (الأمل) .
3 / 10المَوتُالإمام علیّ علیه السلام :وَاللّهِ لَابنُ أبی طالِبٍ آنَسُ بِالمَوتِ مِنَ الطِّفلِ بِثَدیِ اُمِّهِ . (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ ... وَاجعَل لَنا مِن صالِحِ الأَعمالِ عَمَلاً نَستَبطِئُ مَعَهُ المَصیرَ إلَیکَ ، ونَحرِصُ لَهُ عَلی وَشکِ اللِّحاقِ بِکَ ، حَتّی یَکونَ المَوتُ مَأنَسَنَا الَّذی نَأنَسُ بِهِ ، ومَألَفَنَا الَّذی نَشتاقُ إلَیهِ . (4)
.
1- .الأمالی للطوسی : ص 580 ح 1198 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 71 ، أعلام الدین : ص 210 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 318 ح 29 ؛ دستور معالم الحکم : ص29 .
2- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 340 ح 901 ؛ غرر الحکم : ج 1 ص 261 ح 1042 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 29 ح 442 ولیس فیهما ذیله .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 5 ، کشف الیقین : ص 216 ح 218 ، نزهه الناظر : ص 86 ح 168 ، الاحتجاج : ج 1 ص 245 ح 48 نحوه ، بحار الأنوار : ج 28 ص 234 ح20 ؛ تذکره الخواص : ص 128 .
4- .الصحیفه السجّادیّه : ص 153 الدعاء 40 ، الدعوات : ص 178 ح 492 وفیه «مجعلا» بدل «عملا» و «الصبر» بدل «المصیر» .
ص: 501
3 / 8 آخرت
3 / 9 آرزو
3 / 10 مرگ
3 / 8آخرتامام علی علیه السلام :هر کس روز خود را با نگرانی و اندوهِ آخرت آغاز کند ، بدون دارایی و مال ، توانگر می شود و بی اهل و عیال ، اُنس می گیرد و بی ایل و تبار ، قدرتمند می شود .
3 / 9آرزوامام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :آرزو ، همراهی همدم است . اگر تو را [به مقصد] نرساند ، [لااقل] از آن لذّت می بری .
ر . ک : همین دانش نامه : ج 6 ص 61 (آرزو) .
3 / 10مرگامام علی علیه السلام :به خدا که اُنس پسر ابو طالب با مرگ ، بیشتر است از [اُنس] کودک با پستان مادرش .
امام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا ! ... ما را از چنان کردارهای شایسته ای برخوردار فرما که با وجود آنها ، بی صبرانه در انتظار آمدن به سوی تو باشیم و برای پیوستن به تو ، لحظه شماری کنیم ، آن سان که مرگ ، کاشانه اُنس ما باشد که در آن آرام گیریم و آشیانه اُلفتمان که شوق رسیدن به آن داشته باشیم .
.
ص: 502
3 / 11ما یَستَوحِشُ الجاهِلُ مِنهُالإمام علیّ علیه السلام :الجاهِلُ یَستَوحِشُ مِمّا یَأنَسُ بِهِ الحَکیمُ . (1)
عنه علیه السلام فی کَلامِهِ لِکُمَیلِ :اللّهُمَّ بَلی ، لا تَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ بِحُجَّهٍ ، ظاهرٍ أوخافٍ مَغمورٍ ، لِئَلّا تَبطُلَ حُجَجُ اللّهِ وبَیِّناتُهُ . وکَم وأینَ ؟ اُولئِکَ الأَقَلّونَ عَدَدا ، الأَعظَمونَ خَطَرا ، بِهِم یَحفَظُ اللّهُ حُجَجَهُ حَتّی یودِعوها نُظَراءَهُم ، ویَزرَعوها فی قُلوبِ أشباهِهِم ، هَجَمَ بِهِمُ العِلمُ عَلی حَقائِقِ الاُمورِ ، فَباشَروا رَوحَ الیَقینِ ، وَاستَلانوا مَا استَوعَرَهُ (2) المُترَفونَ ، وأنِسوا بِمَا استَوحَشَ مِنهُ الجاهِلونَ ، صَحِبُوا الدُّنیا بِأَبدانٍ أرواحُها مُعَلَّقَهٌ بِالمَحَلِّ الأَعلی ، یا کُمَیلُ اُولئِکَ خُلَفاءُ اللّهِ وَالدُّعاهُ إلی دینِهِ . (3)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 44 ح 1772 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 53 ح 1375 .
2- .وَعْرٌ : أی غلیظ حَزْن یصعب الصُّعود إلیه (النهایه : ج 5 ص 206 «وعر») .
3- .الخصال : ص 187 ح 257 ، کمال الدین : ص 291 بزیاده «مشهور» بعد «ظاهر» ، الإرشاد : ج 1 ص 228 ، نهج البلاغه : الحکمه 147 ، الأمالی للمفید : ص250 والثلاثه الأخیره نحوه وکلّها عن کمیل ، بحارالأنوار : ج 1 ص 188 ح 4 ، کنز العمّال : ج 10 ص 263 ح 29391 نقلا عن ابن الأنباری فیالمصاحف والمرهبی فی العلم ونصر فی الحجّه .
ص: 503
3 / 11 آنچه نادان از آن می رمد
3 / 11آنچه نادان از آن می رمدامام علی علیه السلام :آنچه خردمند بِدان اُنس می گیرد ، نادان از آن می رمد .
امام علی علیه السلام در گفتار ایشان به کمیل بن زیاد :آری ، زمین هرگز از برپا دارنده حجّت که یا آشکار است و یا ترسان و نهان خالی نمی ماند تا حجّت ها و دلایل خداوند ، از بین نرود . این حجّت ها چندند و کجایند؟ شمار آنان ، بسی اندک است ؛ لیکن مقامشان بسی بزرگ است . خداوند به واسطه ایشان دلیل های خویش را حفظ می کند تا آنها را به همتایان آنان بسپارد و آنها را در دل های همانند آنان کِشت کند . علم ، آنان را به حقایق امور رسانیده است و به روح یقین دست یافته اند ، و آنچه را نازپروردگان دشوار می دانند ، آنان نرم [و آسان] یافته اند ، و به آنچه نادانان از آن می گریزند ، آنان اُنس می گیرند . در دنیا با بدن هایی به سر می برند که جان های آنها به جایگاه برین آویخته است . ای کمیل ! اینان اند جانشینان خدا و دعوتگران به دین او .
.
ص: 504
الفصل الرّابع : ما لا ینبغی الاُنس بهأ شَهَواتُ النَّفسِرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی دُعاءٍ عَلَّمَهُ سَلمانَ الفارِسِیَّ :إلهی قَد أنِستُ إلی نَفسی ، وقَذَفَتنی فِی المَهالِکِ شَهَواتی ، وتَعاطَت ما تَعاطَت ، وطاوَعتُها فیما مَضی مِن عُمُری ولا أجِدُها تُطیعُنی ، أدعوها إلی رُشدِها فَتَأبی أن تُطیعَنی ، وأشکو إلَیکَ رَبِّ ما أشکو لِتُصرِخَنی وتَستَنقِذَنی . (1)
ب دارُ الفَناءِالإمام علیّ علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن عَرَفَ نَفسَهُ کَیفَ یَأنَسُ بِدارِ الفَناءِ . (2)
عنه علیه السلام :کَفی واعِظا بِمَوتی عایَنتُموهُم ، حُمِلوا إلی قُبورِهِم غَیرَ راکِبینَ ... أنِسوا بِالدُّنیا فَغَرَّتهُم ، ووَثِقوا بِها فَصَرَعَتهُم . (3)
عنه علیه السلام فی کِتابِهِ إلی سَلمانَ الفارِسِیِّ قَبلَ أیّامِ خِلافَتِهِ :إنَّما مَثَلُ الدُّنیا مَثَلُ الحَیَّهِ ؛ لَیِّنٌ مَسُّها ، قاتِلٌ سَمُّها ... وکُن آنَسَ ما تَکونُ بِها ، أحذَرَ ما تَکونُ مِنها ؛ فَإِنَّ صاحِبَها کُلَّمَا اطمَأَنَّ فیها إلی سُرورٍ أشخَصَتهُ عَنهُ إلی مَحذورٍ ، أو إلی إیناسٍ أزالَتهُ عَنهُ إلی إیحاشٍ ! وَالسَّلامُ . (4)
.
1- .مهج الدعوات : ص 378 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 179 ح 23 .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 339 ح 6264 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 329 ح 5647 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 188 .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 68 ، روضه الواعظین : ص 483 ولیس فیه ذیله من «أو إلی إیناسٍ ...» ، بحار الأنوار : ج 33 ص 484 ح 689 .
ص: 505
فصل چهارم : آنچه شایسته اُنس گرفتن نیست
الف - خواهش های نفسانی
ب - سرای نیستی
فصل چهارم : آنچه شایسته اُنس گرفتن نیستالف خواهش های نفسانیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعایی که به سلمان فارسی آموخت :معبودا! من با نفْس خویش خو گرفتم و خواهش هایم مرا در هلاکتگاه ها در افکندند و بلاها بر سر من آوردند . در عمرِ سپری شده خود ، از او فرمان بردم و اکنون از من فرمان نمی برد . او را به راه راست می خوانم ؛ لیکن از اطاعت من سر باز می زند . بار خدایا ! به درگاه تو شِکوه می کنم ، شِکوه ، تا که به دادم رسی و نجاتم دهی .
ب سرای نیستیامام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که خویشتن را شناخته است ، که چگونه به سرای نیستی ، خو می گیرد !
امام علی علیه السلام :بهترین اندرزگو ، مردگانی هستند که می بینید پیاده به سوی گورهایشان برده می شوند ... به دنیا خو گرفتند و دنیا فریبشان داد ، و به آن اعتماد کردند ؛ امّا بر زمینشان زد .
امام علی علیه السلام در نامه اش به سلمان فارسی ، پیش از ایّام خلافتش :دنیا به سان مار است که پوستی نرم دارد ؛ امّا زهرش کُشنده است ... . در همان زمانی که به دنیا بیشتر اُنس گرفته ای ، بیشتر ، از آن بر حذر باش ؛ زیرا دنیادار ، هر گاه به شادی ای از آن دل بست ، دنیا او را از آن شادی به تلخکامی ای بُرد ، یا هر گاه اُنسی گرفت ، او را از آن حالت ، به تنهایی کشاند . بدرود !
.
ص: 506
عنه علیه السلام :إنَّ الدُّنیا رَنِقٌ (1) مَشرَبُها ، رَدِغٌ (2) مَشرَعُها ، یونِقُ (3) مَنظَرُها ، ویوبِقُ (4) مَخبَرُها ، غُرورٌ حائِلٌ ، وضَوءٌ آفِلٌ ، وظِلٌّ زائِلٌ ، وسِنادٌ مائِلٌ ، حَتّی إذا أنِسَ نافِرُها ، وَاطمَأَنَّ ناکِرُها ، قَمَصَت بِأَرجُلِها ، وقَنَصَت بَأَحبُلِها (5) ، وأقصَدَت بِأَسهُمِها . (6)
عنه علیه السلام :اِجعَلِ الدُّنیا شَوکا وَانظُر أینَ تَضَعُ قَدَمَکَ مِنها ، فَإِنَّ مَن رَکَنَ إلَیها خَذَلَتهُ ، ومَن أنِسَ بِها أوحَشَتهُ . (7)
.
1- .رَنِقٌ : کَدر (النهایه : ج 2 ص 270 «رنق») .
2- .الرَّدَغَهَ : طین ووحل کثیر وتجمع علی رَدَغ (النهایه : ج 2 ص 215 «ردغ») .
3- .یونِقُ : یعجب الناظر (شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 3 ص 247) .
4- .وَبِقَ یوبقُ : إذا أهلک (النهایه : ج 5 ص 146 «وبق») .
5- .حبائل الشیطان : مصائده (مجمع البحرین : ج 1 ص 355 «حبل») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 83 .
7- .مطالب السؤول : ص 220 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 22 ح 84 .
ص: 507
امام علی علیه السلام :دنیا آبشخورش تیره است و پایابش گِلزار ! بیرونش زیبا و درونش کُشنده است ! فریبی رفتنی ، نوری غروب کننده ، سایه ای ناپایدار ، و تکیه گاهی کج است ! همین که رمنده از آن ، بِدان خو گرفت ، و بی اعتماد به آن ، بِدان اطمینان یافت ، با پاهایش [به او] لگد می پرانَد و با دام هایش صید می کند و با تیرهایش نشانه می رود !
امام علی علیه السلام :دنیا را بوته خاری به شمار آور و دقّت کن که پایت را کجای آن می گذاری ؛ زیرا هر کس به دنیا تکیه کرد، دنیا او را وا نهاد و هر کس با آن همدم شد، دنیا او را تنها گذاشت